Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển bền vững ngày càng được chú trọng, kế toán quản trị môi trường (Environmental Management Accounting - EMA) trở thành công cụ quan trọng giúp doanh nghiệp quản lý hiệu quả chi phí và tác động môi trường. Theo báo cáo ngành, nhiều doanh nghiệp tại TP. Hồ Chí Minh đang đối mặt với thách thức trong việc vận dụng EMA do hạn chế về nhận thức và phong cách lãnh đạo. Mức độ vận dụng EMA tại các doanh nghiệp Việt Nam còn khá thấp so với các nước phát triển, trong khi áp lực về trách nhiệm xã hội và bảo vệ môi trường ngày càng gia tăng. Nghiên cứu này nhằm xác định ảnh hưởng của phong cách lãnh đạo đến mức độ vận dụng EMA tại các doanh nghiệp trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh, đồng thời xem xét tác động điều tiết của loại hình sở hữu doanh nghiệp.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp thuộc các ngành phát sinh nhiều chất thải và chi phí môi trường như nhà hàng - khách sạn, sản xuất chế biến thực phẩm, đồ uống, may mặc, dược phẩm và vật liệu xây dựng. Thời gian khảo sát được thực hiện trong năm 2018 với mẫu gồm các nhà quản lý cấp trung và cấp cơ sở, những người trực tiếp tham gia vào quá trình ra quyết định và triển khai chính sách tại doanh nghiệp. Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ mức độ ảnh hưởng của hai phong cách lãnh đạo chuyển đổi và chuyển giao đến việc vận dụng EMA, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng EMA trong doanh nghiệp.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp bằng chứng thực tiễn về vai trò của phong cách lãnh đạo trong việc thúc đẩy áp dụng EMA, góp phần nâng cao năng lực quản trị môi trường và phát triển bền vững tại các doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh kinh tế thị trường và cách mạng công nghiệp 4.0.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết nền tảng chính: lý thuyết ngẫu nhiên (Contingency Theory) và lý thuyết hành vi lãnh đạo (Behavioral Leadership Theory). Lý thuyết ngẫu nhiên nhấn mạnh sự phù hợp giữa phong cách lãnh đạo và các yếu tố môi trường, chiến lược, quy mô doanh nghiệp để tối ưu hóa hiệu quả vận dụng EMA. Lý thuyết hành vi lãnh đạo tập trung vào các hành vi và phong cách lãnh đạo ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và ra quyết định trong tổ chức.

Phong cách lãnh đạo được phân loại theo mô hình của Avolio et al. (1999) thành hai loại chính: phong cách lãnh đạo chuyển đổi (Transformation Leadership) và phong cách lãnh đạo chuyển giao (Transactional Leadership). Phong cách chuyển đổi thúc đẩy sự đổi mới, tạo động lực trí tuệ và sự gắn kết cá nhân, trong khi phong cách chuyển giao tập trung vào quản lý bằng phần thưởng và kiểm soát theo tiêu chuẩn.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Kế toán quản trị môi trường (EMA): Hệ thống thu thập và sử dụng thông tin tài chính và phi tài chính liên quan đến chi phí và tác động môi trường nhằm hỗ trợ ra quyết định quản trị.
  • Phong cách lãnh đạo chuyển đổi: Tập trung vào truyền cảm hứng, tạo động lực và phát triển cá nhân trong tổ chức.
  • Phong cách lãnh đạo chuyển giao: Dựa trên các giao dịch trao đổi phần thưởng và kiểm soát hành vi theo tiêu chuẩn đã định.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp phân tích định lượng dựa trên khảo sát bảng câu hỏi và phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) bằng phần mềm AMOS. Mẫu nghiên cứu gồm khoảng 200 nhà quản lý cấp trung và cấp cơ sở tại các doanh nghiệp trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các ngành có liên quan đến môi trường.

Dữ liệu được thu thập qua bảng câu hỏi chuẩn hóa, kế thừa thang đo từ các nghiên cứu uy tín về phong cách lãnh đạo và EMA. Quá trình thu thập dữ liệu diễn ra trong năm 2018, bao gồm giai đoạn nghiên cứu thí điểm để kiểm định độ tin cậy và hiệu chỉnh bảng câu hỏi. Phân tích dữ liệu bao gồm kiểm định độ tin cậy Cronbach’s alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định (CFA) và kiểm định mô hình SEM để đánh giá mối quan hệ giữa các biến nghiên cứu.

Ngoài ra, phân tích cấu trúc đa nhóm được sử dụng để kiểm định tác động điều tiết của loại hình sở hữu doanh nghiệp đến mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo và mức độ vận dụng EMA. Phân tích ANOVA được áp dụng để đánh giá sự khác biệt về mức độ vận dụng EMA theo quy mô doanh nghiệp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng tích cực của phong cách lãnh đạo chuyển đổi đến mức độ vận dụng EMA: Kết quả SEM cho thấy phong cách lãnh đạo chuyển đổi có tác động tích cực và có ý nghĩa thống kê với hệ số ảnh hưởng khoảng 0.45 (p < 0.01), cho thấy nhà quản lý sử dụng phong cách này thúc đẩy doanh nghiệp áp dụng EMA hiệu quả hơn.

  2. Phong cách lãnh đạo chuyển giao cũng ảnh hưởng tích cực nhưng mức độ thấp hơn: Hệ số ảnh hưởng của phong cách chuyển giao đến mức độ vận dụng EMA là khoảng 0.28 (p < 0.05), cho thấy phong cách này cũng đóng vai trò quan trọng nhưng không mạnh bằng phong cách chuyển đổi.

  3. Loại hình sở hữu điều tiết mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo và vận dụng EMA: Phân tích cấu trúc đa nhóm cho thấy mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo chuyển đổi và vận dụng EMA mạnh hơn ở các doanh nghiệp tư nhân so với doanh nghiệp nhà nước, với sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p < 0.05).

  4. Quy mô doanh nghiệp ảnh hưởng đến mức độ vận dụng EMA: Kết quả phân tích ANOVA chỉ ra rằng các doanh nghiệp có quy mô lớn hơn có mức độ vận dụng EMA cao hơn đáng kể (trung bình điểm vận dụng EMA của doanh nghiệp lớn cao hơn khoảng 15% so với doanh nghiệp nhỏ và vừa, p < 0.01).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với lý thuyết ngẫu nhiên khi phong cách lãnh đạo chuyển đổi, với đặc điểm tạo động lực và đổi mới, giúp doanh nghiệp thích ứng tốt hơn với yêu cầu quản trị môi trường phức tạp. Phong cách chuyển giao, mặc dù có tác động tích cực, nhưng thiên về kiểm soát và duy trì nên ít thúc đẩy đổi mới trong vận dụng EMA hơn. Sự khác biệt theo loại hình sở hữu phản ánh đặc thù quản trị và văn hóa doanh nghiệp tại Việt Nam, trong đó doanh nghiệp tư nhân có xu hướng linh hoạt và đổi mới hơn so với doanh nghiệp nhà nước.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với báo cáo của Phan et al. (2017) về vai trò của nhà quản lý cấp cao trong việc hỗ trợ vận dụng EMA. Việc quy mô doanh nghiệp ảnh hưởng đến vận dụng EMA cũng phù hợp với các nghiên cứu trước cho thấy doanh nghiệp lớn có nguồn lực và áp lực xã hội cao hơn để áp dụng các công cụ quản trị môi trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng phong cách lãnh đạo đến vận dụng EMA, bảng phân tích đa nhóm theo loại hình sở hữu và biểu đồ hộp so sánh mức độ vận dụng EMA theo quy mô doanh nghiệp, giúp minh họa rõ nét các phát hiện chính.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Thúc đẩy phát triển phong cách lãnh đạo chuyển đổi trong doanh nghiệp: Doanh nghiệp cần tổ chức các chương trình đào tạo, huấn luyện nhằm nâng cao năng lực lãnh đạo chuyển đổi cho các nhà quản lý cấp trung và cấp cao, nhằm tăng cường khả năng đổi mới và tạo động lực cho nhân viên trong việc áp dụng EMA. Thời gian thực hiện đề xuất này là trong vòng 12 tháng, do phòng nhân sự phối hợp với các đơn vị đào tạo chuyên nghiệp thực hiện.

  2. Xây dựng chính sách khuyến khích áp dụng EMA phù hợp với loại hình sở hữu: Các cơ quan quản lý và hiệp hội doanh nghiệp cần thiết kế các chính sách hỗ trợ, ưu đãi riêng biệt cho doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân nhằm thúc đẩy vận dụng EMA hiệu quả, đặc biệt tập trung vào doanh nghiệp nhà nước để nâng cao tính linh hoạt và đổi mới. Thời gian triển khai trong 18 tháng, do Sở Kế hoạch và Đầu tư TP. Hồ Chí Minh chủ trì.

  3. Tăng cường hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa trong áp dụng EMA: Cần có các chương trình tư vấn, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính nhằm giúp doanh nghiệp nhỏ và vừa vượt qua rào cản về nguồn lực để áp dụng EMA, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững. Thời gian thực hiện trong 24 tháng, do các tổ chức phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ phối hợp với các viện nghiên cứu thực hiện.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá và báo cáo vận dụng EMA định kỳ: Doanh nghiệp nên thiết lập hệ thống đánh giá nội bộ và báo cáo định kỳ về mức độ vận dụng EMA, từ đó làm cơ sở điều chỉnh chiến lược và nâng cao hiệu quả quản trị môi trường. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do phòng kế toán và kiểm soát nội bộ doanh nghiệp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý doanh nghiệp: Đặc biệt là các nhà quản lý cấp trung và cấp cao tại các doanh nghiệp có hoạt động liên quan đến môi trường, giúp họ hiểu rõ vai trò phong cách lãnh đạo trong việc thúc đẩy áp dụng EMA, từ đó điều chỉnh phong cách lãnh đạo phù hợp để nâng cao hiệu quả quản trị môi trường.

  2. Chuyên gia tư vấn và đào tạo lãnh đạo: Các tổ chức tư vấn quản trị và đào tạo lãnh đạo có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế các chương trình đào tạo phong cách lãnh đạo chuyển đổi, hỗ trợ doanh nghiệp nâng cao năng lực vận dụng EMA.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và chính sách: Các cơ quan quản lý về môi trường và doanh nghiệp có thể tham khảo để xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp với đặc điểm loại hình sở hữu và quy mô doanh nghiệp nhằm thúc đẩy áp dụng EMA rộng rãi hơn.

  4. Nhà nghiên cứu và học viên ngành kế toán, quản trị: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo và kế toán quản trị môi trường, đồng thời là tài liệu tham khảo hữu ích cho học viên cao học và nghiên cứu sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phong cách lãnh đạo chuyển đổi là gì và tại sao nó quan trọng trong vận dụng EMA?
    Phong cách lãnh đạo chuyển đổi là phong cách tạo động lực, truyền cảm hứng và thúc đẩy đổi mới trong tổ chức. Nó quan trọng vì giúp nhà quản lý thúc đẩy nhân viên áp dụng các công cụ quản trị môi trường như EMA một cách hiệu quả, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.

  2. Loại hình sở hữu doanh nghiệp ảnh hưởng thế nào đến vận dụng EMA?
    Loại hình sở hữu tác động điều tiết mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo và vận dụng EMA. Doanh nghiệp tư nhân thường có mức độ vận dụng EMA cao hơn do tính linh hoạt và áp lực cạnh tranh lớn hơn so với doanh nghiệp nhà nước, nơi có thể tồn tại các rào cản về quản trị và đổi mới.

  3. Tại sao quy mô doanh nghiệp lại ảnh hưởng đến mức độ vận dụng EMA?
    Doanh nghiệp lớn thường có nguồn lực tài chính và nhân sự tốt hơn, đồng thời chịu áp lực từ dư luận và các bên liên quan cao hơn, nên có xu hướng áp dụng EMA hiệu quả hơn so với doanh nghiệp nhỏ và vừa, vốn gặp nhiều hạn chế về nguồn lực và kiến thức.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo và EMA?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo sát bảng câu hỏi kết hợp phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) bằng phần mềm AMOS để kiểm định các giả thuyết về ảnh hưởng của phong cách lãnh đạo đến mức độ vận dụng EMA, đồng thời phân tích đa nhóm để xem xét tác động điều tiết của loại hình sở hữu.

  5. Làm thế nào doanh nghiệp có thể nâng cao mức độ vận dụng EMA dựa trên kết quả nghiên cứu?
    Doanh nghiệp nên tập trung phát triển phong cách lãnh đạo chuyển đổi thông qua đào tạo và phát triển năng lực lãnh đạo, đồng thời xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp với đặc điểm doanh nghiệp, tăng cường hệ thống đánh giá và báo cáo vận dụng EMA để liên tục cải tiến và nâng cao hiệu quả quản trị môi trường.

Kết luận

  • Phong cách lãnh đạo chuyển đổi có ảnh hưởng tích cực mạnh mẽ đến mức độ vận dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp TP. Hồ Chí Minh.
  • Phong cách lãnh đạo chuyển giao cũng đóng vai trò tích cực nhưng mức độ ảnh hưởng thấp hơn so với phong cách chuyển đổi.
  • Loại hình sở hữu doanh nghiệp điều tiết mối quan hệ giữa phong cách lãnh đạo và vận dụng EMA, với doanh nghiệp tư nhân có mức độ vận dụng EMA cao hơn doanh nghiệp nhà nước.
  • Quy mô doanh nghiệp là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến mức độ vận dụng EMA, doanh nghiệp lớn có xu hướng áp dụng EMA hiệu quả hơn.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để các doanh nghiệp và cơ quan quản lý xây dựng chính sách, đào tạo lãnh đạo nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng EMA, góp phần phát triển bền vững.

Next steps: Triển khai các chương trình đào tạo phong cách lãnh đạo chuyển đổi, xây dựng chính sách hỗ trợ doanh nghiệp áp dụng EMA, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các địa phương và ngành nghề khác.

Call-to-action: Các nhà quản lý doanh nghiệp và chuyên gia quản trị môi trường nên áp dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh phong cách lãnh đạo và chiến lược vận dụng EMA, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý môi trường và phát triển bền vững trong thời đại công nghiệp 4.0.