Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) và thiên tai đang trở thành những thách thức nghiêm trọng đối với sự phát triển bền vững của xã hội hiện đại. Theo thống kê năm 2018, Việt Nam phải hứng chịu 13 cơn bão, 212 trận dông lốc, 14 trận lũ quét, 9 đợt gió mạnh trên biển cùng nhiều đợt rét đậm, nắng nóng và mưa lớn trên diện rộng, gây thiệt hại ước tính khoảng 20.000 tỷ đồng và làm 218 người chết hoặc mất tích. Tỉnh Hà Giang, với đặc điểm địa hình miền núi và đời sống nhân dân còn nhiều khó khăn, cũng chịu ảnh hưởng nặng nề khi năm 2018 xảy ra nhiều đợt thiên tai làm 10 người chết, hơn 3.000 ngôi nhà và 44 điểm trường bị ảnh hưởng, thiệt hại tài sản lên đến hơn 300 tỷ đồng.

Trước thực trạng đó, việc tích hợp giáo dục ứng phó với biến đổi khí hậu và phòng tránh thiên tai (PTTT) vào chương trình dạy học Địa lí lớp 12 tại các trường THPT tỉnh Hà Giang là rất cần thiết. Mục tiêu nghiên cứu nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng ứng phó BĐKH, PTTT cho học sinh, góp phần giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra. Nghiên cứu tập trung vào năm học 2019-2020, khảo sát thực trạng và đề xuất giải pháp tích hợp nội dung giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong dạy học Địa lí 12, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh và điều kiện địa phương.

Việc tích hợp này không chỉ giúp học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn mà còn góp phần lan tỏa ý thức bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu trong cộng đồng, từ đó nâng cao hiệu quả phòng tránh thiên tai trên địa bàn tỉnh Hà Giang và các vùng miền tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục tích hợp, phát triển năng lực người học và giáo dục ứng phó biến đổi khí hậu, phòng tránh thiên tai. Hai lý thuyết trọng tâm gồm:

  • Lý thuyết dạy học tích hợp: Theo Xavier Roegiers, dạy học tích hợp là quá trình kết hợp hữu cơ các kiến thức, kỹ năng từ nhiều môn học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn. Mức độ tích hợp có thể là lồng ghép, vận dụng liên môn hoặc hòa trộn xuyên môn, giúp học sinh vận dụng kiến thức một cách sáng tạo và có ý nghĩa.

  • Lý thuyết phát triển năng lực người học: Dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhấn mạnh việc học sinh không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn phát triển khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các tình huống thực tế, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và thiên tai.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: biến đổi khí hậu, phòng tránh thiên tai, giáo dục tích hợp, năng lực ứng phó, kỹ năng phòng tránh, và đặc điểm tâm sinh lý học sinh THPT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ các văn bản pháp luật, báo cáo ngành, tài liệu giáo dục, khảo sát thực trạng tại các trường THPT tỉnh Hà Giang, phỏng vấn giáo viên, học sinh và cán bộ quản lý.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích hệ thống các văn bản, tổng hợp lý luận; khảo sát thực trạng bằng phiếu điều tra, quan sát lớp học; phân tích thống kê mô tả và so sánh kết quả giữa nhóm thực nghiệm và đối chứng.

  • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện tại một số trường THPT Hà Giang trong năm học 2019-2020 với cỡ mẫu khoảng vài trăm học sinh lớp 12, áp dụng các kế hoạch dạy học tích hợp nội dung ứng phó BĐKH và PTTT trong môn Địa lí 12. Mục đích kiểm định tính khả thi và hiệu quả của phương pháp tích hợp.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 9/2019 đến tháng 6/2020, bao gồm khảo sát thực trạng, thiết kế kế hoạch dạy học, thực nghiệm sư phạm, thu thập và phân tích dữ liệu, đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT tại Hà Giang còn hạn chế: Khoảng 60% giáo viên Địa lí nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT nhưng chỉ 40% trong số đó thường xuyên tích hợp nội dung này vào bài giảng. Học sinh có nhận thức cơ bản nhưng kỹ năng ứng phó còn yếu, chỉ khoảng 35% học sinh đạt mức khá trở lên về kỹ năng phòng tránh thiên tai.

  2. Hiệu quả tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong dạy học Địa lí 12: Qua thực nghiệm sư phạm, điểm trung bình các bài kiểm tra kiến thức và kỹ năng của lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng từ 15% đến 20%. Tỷ lệ học sinh đạt loại khá, giỏi tăng từ 30% lên 55% sau khi áp dụng phương pháp tích hợp.

  3. Phương pháp dạy học tích hợp đa dạng và phù hợp: Các phương pháp như đàm thoại gợi mở, sử dụng phương tiện trực quan, dạy học theo dự án, nghiên cứu trường hợp và WebQuest được đánh giá là hiệu quả trong việc phát triển năng lực ứng phó BĐKH và PTTT cho học sinh.

  4. Đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 12 phù hợp với phương pháp tích hợp: Học sinh ở độ tuổi 17-19 có nhu cầu khẳng định bản thân, phát triển tư duy phản biện và kỹ năng xã hội, tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng dạy học tích hợp nhằm phát triển năng lực toàn diện.

Thảo luận kết quả

Kết quả thực nghiệm cho thấy tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong dạy học Địa lí 12 giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng của học sinh một cách rõ rệt. Nguyên nhân là do phương pháp tích hợp tạo ra các tình huống học tập gắn liền với thực tế, kích thích sự chủ động, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức của học sinh. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học.

Biểu đồ so sánh điểm số giữa lớp thực nghiệm và đối chứng qua ba bài kiểm tra cho thấy sự cải thiện liên tục, minh chứng cho tính hiệu quả của phương pháp tích hợp. Bảng phân phối tần suất điểm cũng phản ánh sự gia tăng tỷ lệ học sinh đạt mức độ nhận thức và kỹ năng cao hơn.

Tuy nhiên, việc áp dụng còn gặp khó khăn do hạn chế về thời gian, phương tiện dạy học và nhận thức chưa đồng đều của giáo viên. Điều này đòi hỏi sự hỗ trợ từ các cấp quản lý và đầu tư thích hợp để nâng cao năng lực giáo viên và trang thiết bị dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về dạy học tích hợp ứng phó BĐKH và PTTT: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu, nâng cao năng lực thiết kế bài giảng tích hợp, sử dụng phương tiện trực quan và phương pháp dạy học tích cực. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Giang chủ trì.

  2. Phát triển và cung cấp tài liệu, kế hoạch dạy học tích hợp chuẩn hóa: Xây dựng bộ tài liệu hướng dẫn chi tiết các bài học tích hợp ứng phó BĐKH và PTTT trong chương trình Địa lí 12, kèm theo các công cụ đánh giá năng lực học sinh. Triển khai trong năm học tiếp theo, phối hợp với các trường THPT.

  3. Đầu tư trang thiết bị dạy học hiện đại, đa phương tiện: Trang bị máy chiếu, bản đồ tương tác, phần mềm mô phỏng thiên tai và biến đổi khí hậu để hỗ trợ giáo viên và học sinh trong quá trình dạy và học. Thời gian thực hiện 2-3 năm, huy động nguồn lực từ ngân sách địa phương và các dự án hợp tác.

  4. Tăng cường hoạt động ngoại khóa, thực hành thực tế về ứng phó BĐKH và PTTT: Tổ chức các chương trình trải nghiệm, diễn tập phòng tránh thiên tai, tham quan thực tế các khu vực bị ảnh hưởng thiên tai để học sinh nâng cao kỹ năng và ý thức thực tiễn. Thực hiện thường xuyên hàng năm, do nhà trường phối hợp với các tổ chức địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Địa lí và các môn khoa học xã hội: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp dạy học tích hợp, phát triển năng lực ứng phó BĐKH và PTTT cho học sinh, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các sở, phòng giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ giáo viên, đồng thời phát triển chương trình giáo dục phù hợp với đặc điểm địa phương.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Địa lí và Giáo dục: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, thực hành sư phạm và phát triển năng lực chuyên môn trong lĩnh vực giáo dục tích hợp.

  4. Nhà nghiên cứu và chuyên gia về biến đổi khí hậu, giáo dục môi trường: Cung cấp góc nhìn thực tiễn về việc tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong trường phổ thông, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong môn Địa lí 12?
    Môn Địa lí cung cấp kiến thức về tự nhiên, xã hội và kinh tế liên quan trực tiếp đến biến đổi khí hậu và thiên tai. Tích hợp giúp học sinh hiểu sâu, vận dụng kiến thức vào thực tế, nâng cao kỹ năng phòng tránh và ứng phó hiệu quả.

  2. Phương pháp dạy học tích hợp nào phù hợp nhất cho giáo viên?
    Các phương pháp như đàm thoại gợi mở, dạy học theo dự án, nghiên cứu trường hợp và sử dụng phương tiện trực quan được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực giải quyết vấn đề của học sinh.

  3. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT?
    Có thể sử dụng các bài kiểm tra kiến thức, kỹ năng, quan sát hoạt động học tập và khảo sát thái độ của học sinh trước và sau khi áp dụng phương pháp tích hợp để đánh giá sự tiến bộ và hiệu quả.

  4. Những khó khăn thường gặp khi triển khai tích hợp giáo dục này là gì?
    Khó khăn gồm hạn chế về thời gian dạy học, thiếu phương tiện hỗ trợ, nhận thức chưa đồng đều của giáo viên và học sinh, cũng như sự thiếu đồng bộ trong chương trình và tài liệu giảng dạy.

  5. Làm sao để nâng cao nhận thức và kỹ năng ứng phó BĐKH và PTTT cho học sinh?
    Ngoài việc tích hợp trong môn học, cần tổ chức các hoạt động ngoại khóa, thực hành thực tế, diễn tập phòng tránh thiên tai và tuyên truyền nâng cao ý thức trong cộng đồng học sinh và gia đình.

Kết luận

  • Đề tài đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về tích hợp giáo dục ứng phó biến đổi khí hậu và phòng tránh thiên tai trong dạy học Địa lí lớp 12 tại tỉnh Hà Giang.
  • Thực trạng giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT còn nhiều hạn chế, đặc biệt về kỹ năng và phương pháp dạy học tích hợp.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy phương pháp tích hợp giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng ứng phó của học sinh một cách rõ rệt.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, phát triển tài liệu, trang thiết bị và tổ chức hoạt động thực tế.
  • Khuyến nghị các cấp quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai đồng bộ để nâng cao hiệu quả giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, hoàn thiện tài liệu dạy học tích hợp, đầu tư trang thiết bị và tổ chức thực nghiệm mở rộng trong các trường THPT tỉnh Hà Giang.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần chủ động áp dụng phương pháp tích hợp để nâng cao chất lượng giáo dục, góp phần xây dựng cộng đồng ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu và thiên tai.