Tổng quan nghiên cứu

Huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La, với diện tích tự nhiên khoảng 84.366,9 ha, là vùng miền núi biên giới có điều kiện tự nhiên và khí hậu đặc thù, thuận lợi cho phát triển cây ăn quả, trong đó cây xoài tròn Yên Châu nổi bật với diện tích trồng khoảng 220 ha và năng suất bình quân đạt từ 8 đến 10 tấn/ha. Từ năm 2015 đến 2017, diện tích và sản lượng xoài tròn tại địa phương tăng lần lượt 20 ha và 3.600 tấn, cho thấy tiềm năng phát triển kinh tế từ cây trồng này. Tuy nhiên, sản xuất xoài tròn vẫn còn manh mún, nhỏ lẻ, chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị, dẫn đến hiệu quả kinh tế chưa cao và thị trường tiêu thụ chủ yếu nội địa, chưa khai thác được tiềm năng xuất khẩu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng phát triển cây xoài tròn gắn với chuỗi giá trị trên địa bàn huyện Yên Châu, phân tích vai trò và sự phân chia lợi nhuận giữa các tác nhân trong chuỗi, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao giá trị và phát triển bền vững ngành hàng xoài tròn. Nghiên cứu tập trung vào số liệu thu thập trong giai đoạn 2015-2017 và khảo sát thực địa năm 2018 tại các xã trọng điểm như Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng quy hoạch, nâng cao thu nhập cho người dân và phát triển kinh tế nông thôn bền vững tại vùng cao Yên Châu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị, khái niệm được phát triển từ phương pháp chuỗi (filière) và khung phân tích của Michael Porter (1985). Chuỗi giá trị được hiểu là tập hợp các hoạt động từ sản xuất, chế biến, phân phối đến tiêu thụ sản phẩm cuối cùng, trong đó mỗi khâu tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm. Lý thuyết này giúp phân tích mối liên kết giữa các tác nhân, phân chia lợi nhuận và xác định các nút thắt trong chuỗi để đề xuất giải pháp nâng cấp và phát triển bền vững.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các khái niệm về chuỗi cung ứng, ngành hàng và quản trị chuỗi giá trị nhằm hiểu rõ hơn về tổ chức, điều phối và các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của chuỗi. Các chỉ tiêu kinh tế như giá trị sản xuất, chi phí trung gian, giá trị gia tăng, lợi nhuận gộp và lợi nhuận ròng được sử dụng để đánh giá hiệu quả kinh tế của từng tác nhân trong chuỗi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng kết hợp thu thập số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, thống kê của Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, UBND huyện Yên Châu và các cơ quan liên quan trong giai đoạn 2015-2017. Số liệu sơ cấp được thu thập năm 2018 thông qua khảo sát 60 hộ nông dân trồng xoài tròn tại 3 xã trọng điểm, cùng với phỏng vấn 5 hộ thu gom, 5 hộ bán buôn, 5 hộ bán lẻ và HTX dịch vụ nông nghiệp Hương Xoài – đơn vị chế biến duy nhất trên địa bàn.

Phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp kinh nghiệm được áp dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các tác nhân trong chuỗi. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Excel với các kỹ thuật thống kê mô tả, phân tích chi phí – lợi nhuận và phân tích giá trị gia tăng. Các chỉ tiêu kinh tế được tính toán trên cơ sở doanh thu, chi phí cố định, chi phí biến đổi, lợi nhuận gộp và lợi nhuận ròng nhằm đánh giá hiệu quả kinh tế của từng khâu trong chuỗi giá trị.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô sản xuất nhỏ lẻ, manh mún: Toàn huyện Yên Châu có 7 hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp nhưng chưa có công ty chế biến hoặc nhà máy sơ chế đặt tại vùng nguyên liệu. Các hộ trồng xoài chủ yếu sản xuất theo hình thức hộ gia đình với diện tích trung bình khoảng 1.000 m² đến 2 ha, gây khó khăn trong đầu tư và quản lý sản xuất.

  2. Chuỗi giá trị chưa liên kết chặt chẽ: Chuỗi giá trị xoài tròn gồm các tác nhân như hộ nông dân, thu gom, bán buôn, bán lẻ và HTX chế biến. Tuy nhiên, sự liên kết giữa các khâu còn yếu, chưa có hợp đồng ràng buộc, dẫn đến phân chia lợi nhuận không đồng đều. Người trồng xoài có thu nhập khá cao so với các tác nhân khác, nhưng giá trị gia tăng trong chuỗi chưa được chia sẻ công bằng.

  3. Thị trường tiêu thụ chủ yếu nội địa: Khoảng 600 tấn xoài được tiêu thụ chủ yếu tại các huyện lân cận, chợ thành phố Sơn La, Hà Nội và Long Biên. Thị trường xuất khẩu chiếm tỷ trọng nhỏ và mới bắt đầu phát triển. Việc thiếu các kênh phân phối và chế biến hiện đại làm hạn chế khả năng mở rộng thị trường.

  4. Hiệu quả kinh tế tăng qua các năm: Năng suất xoài tròn tăng từ 70 tạ/ha năm 2015 lên 80 tạ/ha năm 2017, sản lượng tăng 3.600 tấn trong cùng giai đoạn. Lợi nhuận bình quân của các hộ trồng xoài đạt mức cao hơn so với các tác nhân thu gom và bán buôn, tuy nhiên chi phí đầu tư và kỹ thuật còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng sản xuất nhỏ lẻ là do điều kiện đất đai phân tán, trình độ dân trí thấp và thiếu vốn đầu tư. Sự thiếu liên kết trong chuỗi giá trị làm giảm khả năng thương lượng giá cả và tiếp cận thị trường lớn hơn. So với các nghiên cứu về chuỗi giá trị nông sản tại các nước đang phát triển, tình trạng phân chia lợi nhuận không đồng đều và thiếu sự phối hợp giữa các tác nhân là phổ biến, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của ngành hàng.

Việc thị trường tiêu thụ chủ yếu nội địa phản ánh hạn chế trong công tác marketing và phát triển kênh phân phối. Các cơ sở chế biến còn thiếu về công nghệ và quy mô, chưa tận dụng được giá trị gia tăng từ chế biến sâu. Kết quả nghiên cứu cho thấy cần thiết phải nâng cấp chuỗi giá trị, tăng cường liên kết giữa các tác nhân và mở rộng thị trường tiêu thụ để nâng cao hiệu quả kinh tế và phát triển bền vững cây xoài tròn Yên Châu.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng diện tích và sản lượng xoài tròn giai đoạn 2015-2017, bảng phân tích chi phí – lợi nhuận của từng tác nhân trong chuỗi, và sơ đồ chuỗi giá trị thể hiện các mối quan hệ giữa các bên tham gia.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Quy hoạch vùng trồng xoài tròn: Xây dựng kế hoạch quy hoạch vùng nguyên liệu tập trung tại các xã trọng điểm như Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư, áp dụng kỹ thuật canh tác hiện đại và phát triển quy mô sản xuất. Thời gian thực hiện từ 2019 đến 2022, do UBND huyện phối hợp Sở Nông nghiệp chủ trì.

  2. Nâng cấp cơ sở chế biến và bảo quản: Đầu tư trang thiết bị, công nghệ chế biến sâu và kho bảo quản hiện đại cho HTX dịch vụ nông nghiệp Hương Xoài và các cơ sở liên quan nhằm tăng giá trị gia tăng sản phẩm, giảm tổn thất sau thu hoạch. Thời gian thực hiện 2019-2023, do Sở Công Thương và các doanh nghiệp phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị: Xây dựng mô hình hợp tác giữa nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp thu mua và phân phối thông qua hợp đồng ràng buộc, chia sẻ thông tin và hỗ trợ kỹ thuật nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu thụ. Thời gian triển khai từ 2019 đến 2021, do các tổ chức khuyến nông và chính quyền địa phương chủ động.

  4. Mở rộng thị trường tiêu thụ: Phát triển kênh phân phối tại các thành phố lớn như Hà Nội, Sơn La và các tỉnh lân cận, đồng thời xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm xoài tròn Yên Châu qua hội chợ, triển lãm và các kênh bán lẻ hiện đại. Thời gian thực hiện 2019-2025, do Sở Công Thương và các doanh nghiệp phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Người nông dân trồng xoài: Nắm bắt thực trạng sản xuất, hiểu rõ vai trò trong chuỗi giá trị và các giải pháp nâng cao hiệu quả kinh tế, từ đó áp dụng kỹ thuật canh tác và tham gia liên kết chuỗi.

  2. Hợp tác xã và doanh nghiệp chế biến: Tham khảo để phát triển mô hình liên kết, nâng cấp công nghệ chế biến và mở rộng thị trường tiêu thụ, tăng giá trị gia tăng sản phẩm.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước: Sử dụng làm cơ sở xây dựng chính sách phát triển nông nghiệp, quy hoạch vùng trồng, hỗ trợ liên kết chuỗi và xúc tiến thương mại nhằm phát triển kinh tế nông thôn bền vững.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành phát triển nông thôn: Tài liệu tham khảo về phương pháp phân tích chuỗi giá trị, phân tích chi phí – lợi nhuận và các giải pháp phát triển sản phẩm nông nghiệp đặc thù vùng miền núi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị xoài tròn Yên Châu gồm những tác nhân nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm hộ nông dân trồng xoài, các hộ thu gom, bán buôn, bán lẻ và HTX dịch vụ nông nghiệp Hương Xoài – đơn vị chế biến chính trên địa bàn.

  2. Tại sao sản xuất xoài tròn còn manh mún?
    Nguyên nhân chính là do quy mô hộ gia đình nhỏ, thiếu vốn, trình độ kỹ thuật thấp và chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi.

  3. Hiệu quả kinh tế của các tác nhân trong chuỗi ra sao?
    Người trồng xoài có thu nhập khá cao so với các tác nhân thu gom và bán buôn, tuy nhiên lợi nhuận chưa được phân chia đồng đều và các khâu chế biến còn hạn chế.

  4. Thị trường tiêu thụ xoài tròn hiện nay như thế nào?
    Thị trường chủ yếu là nội địa, tập trung tại các huyện lân cận, thành phố Sơn La và Hà Nội, trong khi thị trường xuất khẩu còn rất nhỏ và mới phát triển.

  5. Giải pháp nào giúp phát triển bền vững cây xoài tròn?
    Quy hoạch vùng trồng, nâng cấp cơ sở chế biến, tăng cường liên kết chuỗi và mở rộng thị trường tiêu thụ là các giải pháp trọng tâm để nâng cao giá trị và phát triển bền vững.

Kết luận

  • Cây xoài tròn Yên Châu có tiềm năng phát triển lớn với diện tích 220 ha và năng suất tăng từ 70 lên 80 tạ/ha trong giai đoạn 2015-2017.
  • Chuỗi giá trị xoài tròn gồm nhiều tác nhân nhưng còn manh mún, thiếu liên kết và phân chia lợi nhuận chưa đồng đều.
  • Thị trường tiêu thụ chủ yếu nội địa, chưa khai thác hiệu quả thị trường xuất khẩu và chế biến sâu.
  • Các giải pháp quy hoạch vùng trồng, nâng cấp chế biến, liên kết chuỗi và mở rộng thị trường được đề xuất nhằm phát triển bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho chính quyền và các bên liên quan trong việc phát triển kinh tế nông thôn tại Yên Châu giai đoạn 2019-2025.

Để góp phần nâng cao giá trị và phát triển bền vững cây xoài tròn Yên Châu, các nhà quản lý, doanh nghiệp và người dân cần phối hợp thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật thông tin thị trường và kỹ thuật sản xuất mới.