Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh tình hình tội phạm ngày càng diễn biến phức tạp với nhiều hình thức và thủ đoạn mới, việc thực hành quyền công tố (THQCT) trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự (KTVAHS) giữ vai trò then chốt trong hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam. Theo số liệu thống kê từ năm 2013 đến 06 tháng đầu năm 2018, tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố luôn duy trì trên 90%, góp phần quan trọng vào công tác phòng chống tội phạm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những hạn chế như bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, và việc phối hợp giữa các cơ quan tư pháp chưa thực sự hiệu quả.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về THQCT trong giai đoạn KTVAHS, phân tích các quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực trạng và nguyên nhân tồn tại, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng công tác này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hoạt động THQCT của Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) trong giai đoạn KTVAHS trên toàn quốc, trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 06 tháng đầu năm 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự và nâng cao hiệu quả công tác công tố, góp phần giữ vững an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về quyền công tố và thực hành quyền công tố trong tố tụng hình sự, được xây dựng trên nền tảng pháp luật Việt Nam, đặc biệt là Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết quyền công tố: Quyền công tố là quyền của Nhà nước nhân danh quyền lực công thực hiện việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. THQCT là hoạt động của VKSND trong việc sử dụng các quyền năng pháp lý để xác định dấu hiệu tội phạm và tiến hành các thủ tục tố tụng hình sự.

  • Lý thuyết phối hợp và kiểm sát trong tố tụng hình sự: Mối quan hệ phối hợp giữa VKSND và Cơ quan điều tra (CQĐT) trong giai đoạn KTVAHS vừa mang tính phối hợp vừa mang tính chế ước, nhằm đảm bảo việc khởi tố vụ án đúng người, đúng tội, đúng pháp luật.

Các khái niệm chính bao gồm: thực hành quyền công tố, khởi tố vụ án hình sự, tố giác, tin báo về tội phạm, kiểm sát hoạt động tư pháp, biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, bao gồm:

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật về THQCT trong giai đoạn KTVAHS, tổng hợp các quan điểm, kết quả nghiên cứu trước đây và thực tiễn thi hành.

  • Phương pháp lịch sử cụ thể: Nghiên cứu sự phát triển của pháp luật tố tụng hình sự và hoạt động THQCT qua các thời kỳ, đặc biệt so sánh BLTTHS năm 2003 và năm 2015.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và xử lý số liệu về hoạt động tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố từ năm 2013 đến 06 tháng đầu năm 2018 trên toàn quốc.

  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: Đánh giá thực trạng công tác THQCT tại các VKS địa phương, phân tích các tồn tại, hạn chế và nguyên nhân.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ số liệu thống kê của ngành kiểm sát trong giai đoạn nghiên cứu, kết hợp với các báo cáo, văn bản pháp luật và ý kiến chuyên gia. Phương pháp chọn mẫu là toàn diện, nhằm đảm bảo tính khách quan và đại diện. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2018, tập trung vào việc phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phạm vi và nội dung THQCT trong giai đoạn KTVAHS được mở rộng và cụ thể hơn theo BLTTHS 2015: THQCT bắt đầu từ khi cơ quan có thẩm quyền tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm và kết thúc khi ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án. Nội dung THQCT bao gồm phê chuẩn các quyết định của CQĐT, hủy bỏ các quyết định trái pháp luật, đề ra yêu cầu kiểm tra, xác minh, trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo và kiến nghị khởi tố.

  2. Hiệu quả công tác THQCT được nâng cao rõ rệt trong giai đoạn 2013-2018: Tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố luôn trên 90%, tỷ lệ tin báo quá hạn giảm từ 17-18% năm 2013 xuống còn khoảng 2,8% năm 2017. Trong 5 năm (2013-2017), VKS đã yêu cầu CQĐT khởi tố 2.355 vụ án, chiếm 0,79% tổng số vụ án khởi tố, và trực tiếp khởi tố 120 vụ án, chiếm 0,235%.

  3. Vẫn còn tồn tại tình trạng bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội và vi phạm thời hạn giải quyết tố giác, tin báo: Một số VKS địa phương chưa chú trọng công tác giải quyết tố giác, tin báo; Kiểm sát viên chưa theo sát tiến độ giải quyết; kiến nghị, kháng nghị chưa kiên quyết; quan hệ phối hợp giữa VKS và CQĐT chưa chặt chẽ.

  4. Nguyên nhân tồn tại gồm cả khách quan và chủ quan: Về pháp luật, BLTTHS 2003 còn nhiều quy định chung chung, chưa cụ thể; BLTTHS 2015 tuy đã cải tiến nhưng thời gian thi hành còn ngắn, chưa đồng bộ các văn bản hướng dẫn. Về khách quan, tình hình tội phạm phức tạp, CQĐT còn hạn chế về năng lực và phối hợp. Về chủ quan, trình độ, năng lực Kiểm sát viên còn hạn chế, công tác lãnh đạo, chỉ đạo chưa sâu sát, cơ sở vật chất chưa đáp ứng yêu cầu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy BLTTHS năm 2015 đã tạo bước đột phá trong việc mở rộng phạm vi và cụ thể hóa nội dung THQCT trong giai đoạn KTVAHS, giúp VKSND thực hiện chức năng công tố hiệu quả hơn. Số liệu thống kê minh chứng cho sự tiến bộ rõ rệt trong công tác tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, góp phần giảm thiểu bỏ lọt tội phạm và làm oan người vô tội.

Tuy nhiên, các tồn tại vẫn còn là thách thức lớn, ảnh hưởng đến chất lượng công tác công tố. Việc phối hợp chưa đồng bộ giữa VKS và CQĐT làm giảm hiệu quả kiểm sát và xử lý vụ án. Ngoài ra, hạn chế về năng lực cán bộ và điều kiện làm việc cũng là nguyên nhân quan trọng.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã cập nhật và phân tích sâu sắc hơn các quy định mới của BLTTHS 2015, đồng thời cung cấp số liệu thực tiễn mới nhất, làm rõ nguyên nhân tồn tại và đề xuất giải pháp khả thi. Các biểu đồ và bảng số liệu trong luận văn minh họa rõ ràng tiến độ giải quyết tố giác, tin báo và tỷ lệ hủy bỏ quyết định không có căn cứ, giúp người đọc dễ dàng hình dung thực trạng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự liên quan đến THQCT trong giai đoạn KTVAHS:

    • Bổ sung quy định chi tiết về yêu cầu kiểm tra, xác minh của VKS, bao gồm hình thức, nội dung, thời điểm và giá trị pháp lý.
    • Nâng cao vai trò của Kiểm sát viên trong hoạt động kiểm tra, xác minh, cho phép chủ trì các hoạt động này khi cần thiết.
    • Rút ngắn thời gian thông báo tiếp nhận tố giác, tin báo và quy định chế tài xử lý khi CQĐT vi phạm thời hạn thông báo.
    • Mở rộng phạm vi kiểm sát việc thu thập chứng cứ của CQĐT trong giai đoạn KTVAHS.
    • Bổ sung quy định phối hợp đánh giá chứng cứ giữa Kiểm sát viên và Điều tra viên trước khi kết thúc giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo.
    • Bổ sung các hoạt động kiểm tra, xác minh như đối chất, nhận dạng, thực nghiệm điều tra trong giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo.
    • Rà soát, sửa đổi các quy định về biện pháp ngăn chặn, đặc biệt là giữ người trong trường hợp khẩn cấp và việc trả tự do khi không phê chuẩn lệnh bắt hoặc hủy bỏ quyết định tạm giữ.

  2. Tăng cường mối quan hệ phối hợp giữa VKS và CQĐT:

    • Xây dựng và thực hiện quy chế phối hợp chi tiết, cụ thể giữa hai cơ quan trong công tác tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo và kiến nghị khởi tố.
    • Tổ chức các cuộc họp giao ban định kỳ để đánh giá kết quả, xử lý vướng mắc và thống nhất quan điểm xử lý vụ việc.
    • Tránh tư tưởng “quyền anh, quyền tôi” để nâng cao hiệu quả phối hợp.

  3. Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, Kiểm sát viên:

    • Đổi mới công tác tổ chức cán bộ, chú trọng chọn lọc, đào tạo, bồi dưỡng và đánh giá năng lực chuyên môn, nghiệp vụ.
    • Tăng cường đào tạo chuyên sâu, tập huấn thực tiễn, xây dựng đội ngũ chuyên gia trong các lĩnh vực tội phạm cụ thể.
    • Cải thiện chế độ đãi ngộ, tạo điều kiện làm việc thuận lợi để cán bộ yên tâm công tác.

  4. Cải thiện cơ sở vật chất và điều kiện làm việc:

    • Đầu tư xây dựng, nâng cấp trụ sở làm việc, trang thiết bị kỹ thuật hiện đại cho các VKS, đặc biệt là cấp huyện.
    • Tăng nguồn kinh phí phục vụ công tác kiểm sát, mua sắm tài liệu pháp luật và phương tiện làm việc.
    • Xây dựng chính sách phụ cấp, tiền lương phù hợp với khối lượng và tính chất công việc.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kiểm sát viên và cán bộ ngành Kiểm sát nhân dân:

    • Nâng cao hiểu biết về pháp luật và thực tiễn THQCT trong giai đoạn KTVAHS.
    • Áp dụng các giải pháp nâng cao chất lượng công tác công tố và kiểm sát.

  2. Cơ quan điều tra và các cơ quan tư pháp liên quan:

    • Hiểu rõ vai trò, trách nhiệm phối hợp với VKS trong giai đoạn KTVAHS.
    • Cải thiện quy trình phối hợp, nâng cao hiệu quả giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm.

  3. Nhà quản lý, lãnh đạo ngành Kiểm sát và tư pháp:

    • Định hướng công tác quản lý, quy hoạch, đào tạo và xây dựng chính sách phù hợp.
    • Xây dựng và hoàn thiện các văn bản pháp luật, quy chế nghiệp vụ.

  4. Giảng viên và sinh viên ngành Luật, đặc biệt chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự:

    • Tài liệu tham khảo nghiên cứu, giảng dạy về quyền công tố và tố tụng hình sự.
    • Cập nhật các quy định pháp luật mới và thực tiễn áp dụng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là gì?
    THQCT trong giai đoạn KTVAHS là hoạt động của VKSND sử dụng các quyền năng pháp lý để xác định dấu hiệu tội phạm và ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án, bắt đầu từ khi tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm và kết thúc khi ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố.

  2. Phạm vi THQCT trong giai đoạn KTVAHS được quy định như thế nào?
    Theo BLTTHS 2015, phạm vi THQCT bắt đầu từ khi cơ quan có thẩm quyền tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm và kết thúc khi ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự, mở rộng hơn so với quy định trước đây.

  3. Vai trò của VKSND trong giai đoạn KTVAHS là gì?
    VKSND thực hiện chức năng công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp nhằm đảm bảo việc phát hiện, khởi tố kịp thời, đúng người, đúng tội, không làm oan người vô tội và không bỏ lọt tội phạm, góp phần bảo vệ pháp luật và quyền con người.

  4. Những khó khăn, hạn chế chính trong công tác THQCT hiện nay là gì?
    Bao gồm: bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, phối hợp chưa chặt chẽ giữa VKS và CQĐT, năng lực cán bộ còn hạn chế, cơ sở vật chất chưa đáp ứng, và một số quy định pháp luật chưa cụ thể, đồng bộ.

  5. Giải pháp nâng cao chất lượng THQCT trong giai đoạn KTVAHS được đề xuất như thế nào?
    Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, tăng cường phối hợp liên ngành, nâng cao năng lực cán bộ, cải thiện cơ sở vật chất và điều kiện làm việc, đồng thời tăng cường kiểm sát việc thu thập chứng cứ và đánh giá chứng cứ giữa VKS và CQĐT.

Kết luận

  • THQCT trong giai đoạn KTVAHS là hoạt động pháp lý quan trọng của VKSND nhằm phát hiện và xử lý kịp thời tội phạm, bảo vệ quyền con người và pháp luật.
  • BLTTHS năm 2015 đã mở rộng phạm vi và cụ thể hóa nội dung THQCT, tạo điều kiện thuận lợi cho VKSND thực hiện chức năng công tố hiệu quả hơn.
  • Thực tiễn từ năm 2013 đến 2018 cho thấy công tác THQCT đã đạt nhiều kết quả tích cực, nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế cần khắc phục.
  • Nguyên nhân tồn tại bao gồm cả yếu tố pháp luật, khách quan và chủ quan, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ và nâng cao năng lực cán bộ.
  • Các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường phối hợp liên ngành, nâng cao chất lượng cán bộ và cải thiện điều kiện làm việc là cần thiết để nâng cao hiệu quả THQCT trong giai đoạn KTVAHS.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần nhanh chóng triển khai các kiến nghị hoàn thiện pháp luật và tổ chức đào tạo, bồi dưỡng cán bộ; đồng thời xây dựng quy chế phối hợp liên ngành chặt chẽ để nâng cao chất lượng công tác công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự.