Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam đang trong quá trình đổi mới mô hình tăng trưởng và cơ cấu lại nền kinh tế nhằm thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phát triển bền vững. Quá trình này đòi hỏi việc thu hồi đất để xây dựng các công trình hạ tầng, dẫn đến nhiều hộ gia đình, đặc biệt là nông dân, bị mất đất sản xuất, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế. Dự án đường cao tốc Bến Lức – Long Thành tại huyện Cần Giuộc, tỉnh Long An là một trong những dự án trọng điểm với tổng diện tích thu hồi khoảng 44 ha, ảnh hưởng đến hơn 3.150 hộ dân, trong đó có 226 hộ tại huyện Cần Giuộc. Việc thu hồi đất đã làm giảm diện tích đất nông nghiệp bình quân của hộ từ 1.171 m² xuống còn 650 m², đồng thời ảnh hưởng đến thu nhập và chi tiêu của các hộ gia đình.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích các yếu tố tác động đến sinh kế của hộ gia đình bị thu hồi đất, bao gồm thay đổi thu nhập, chi tiêu và cách sử dụng các khoản bồi thường, hỗ trợ. Nghiên cứu sử dụng số liệu điều tra 100 hộ gia đình tại hai xã Phước Lý và Long Thượng trong năm 2015, kết hợp với dữ liệu thứ cấp từ các cơ quan chức năng địa phương. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đề xuất chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư nhằm đảm bảo an sinh xã hội và phát triển sinh kế bền vững cho người dân bị ảnh hưởng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết sinh kế bền vững của ba tổ chức quốc tế: UNDP, CARE và DFID. Khung lý thuyết của UNDP tập trung vào chiến lược đối phó (coping) và thích ứng (adaptation) nhằm cải thiện sinh kế qua việc phân tích các rủi ro và tài sản cộng đồng. CARE nhấn mạnh vào “khung tài sản” của hộ gia đình, bao gồm vốn con người, xã hội, kinh tế và các nguồn lực hỗ trợ trong cộng đồng. DFID định nghĩa sinh kế bền vững là khả năng duy trì và phát triển các tài sản sinh kế (con người, xã hội, tự nhiên, vật chất, tài chính) trong bối cảnh dễ bị tổn thương và chịu ảnh hưởng của chính sách, thể chế.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Thu hồi đất: Nhà nước thu lại quyền sử dụng đất vì mục đích quốc phòng, an ninh hoặc phát triển kinh tế - xã hội.
  • Bồi thường, hỗ trợ và tái định cư: Các chính sách nhằm đảm bảo quyền lợi, ổn định sinh kế cho người dân bị thu hồi đất.
  • Vốn sinh kế: Bao gồm vốn con người, xã hội, tự nhiên, vật chất và tài chính.
  • Bối cảnh dễ bị tổn thương: Các yếu tố bên ngoài ảnh hưởng đến sinh kế như cú sốc, xu hướng và mùa vụ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 100 hộ gia đình bị thu hồi đất tại hai xã Phước Lý và Long Thượng, chiếm khoảng 43,48% tổng số hộ bị ảnh hưởng tại huyện Cần Giuộc. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo của Phòng Tài nguyên và Môi trường, Trung tâm Phát triển Quỹ đất và Ủy ban nhân dân huyện.

Phân tích định lượng sử dụng mô hình hồi quy đa biến OLS để đánh giá các yếu tố tác động đến thay đổi thu nhập và chi tiêu của hộ gia đình sau thu hồi đất. Các biến độc lập bao gồm giới tính, tuổi, trình độ học vấn, nghề nghiệp trước và sau thu hồi đất, số lao động, tỷ lệ người phụ thuộc, diện tích đất bị thu hồi và giá trị bồi thường, hỗ trợ. Phân tích định tính tập trung vào việc sử dụng các khoản tiền bồi thường, hỗ trợ thông qua phỏng vấn sâu với các hộ gia đình và cán bộ địa phương.

Quá trình xử lý số liệu sử dụng phần mềm Excel và Stata SE12 để thống kê mô tả, kiểm định và phân tích hồi quy. Thời gian nghiên cứu tập trung vào năm 2015, phù hợp với giai đoạn thu hồi đất và bồi thường của dự án.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi về vốn con người và quy mô hộ: Tuổi trung bình của chủ hộ là 44 tuổi, số năm đi học trung bình 9,23 năm. Số lao động bình quân trong hộ tăng từ 1,94 lên 2 người sau thu hồi đất, trong khi số thành viên hộ không thay đổi đáng kể (tăng nhẹ do sinh con mới). Tỷ lệ người phụ thuộc trung bình giảm nhẹ từ 0,38 xuống 0,37.

  2. Thay đổi về vốn tự nhiên và vật chất: Diện tích đất nông nghiệp bình quân giảm từ 1.171 m² xuống còn 650 m², số hộ không có đất nông nghiệp tăng từ 45% lên 59%. Diện tích đất ở bình quân giảm từ 408 m² xuống 208 m², diện tích nhà ở giảm nhẹ từ 93 m² xuống 86 m². Tỷ lệ nhà ở kiên cố tăng từ 69% lên 86%, nhà ở tạm giảm từ 5% xuống 0%.

  3. Thay đổi về vốn tài chính: Tiền tiết kiệm bình quân tăng mạnh từ 20 triệu đồng lên 260 triệu đồng, trong khi vốn vay tín dụng giảm từ 12 triệu đồng xuống 7,6 triệu đồng. Thu nhập bình quân tăng từ 83 triệu đồng lên 94 triệu đồng, chi tiêu bình quân tăng từ 80 triệu đồng lên 85 triệu đồng.

  4. Chính sách bồi thường và hỗ trợ: 99% hộ gia đình cho rằng đơn giá bồi thường thấp hơn giá thị trường, dẫn đến nhiều khiếu nại. Khoảng 51% hộ được hỗ trợ chuyển đổi nghề nhưng chỉ 5% thực sự chuyển đổi nghề nghiệp. 76% hộ được hưởng chính sách tái định cư, chủ yếu chọn ở gần nơi cũ.

  5. Phân tích hồi quy OLS: Nghề nghiệp của chủ hộ trước thu hồi đất (β=12,01) và sau thu hồi đất (β=-12,03), số lao động trước (β=-33,00) và sau thu hồi đất (β=34,00), cùng giá trị bồi thường, hỗ trợ (β=0,80) có ảnh hưởng có ý nghĩa thống kê đến thay đổi thu nhập. Các yếu tố như giới tính, tuổi, trình độ học vấn, diện tích đất bị thu hồi không có ý nghĩa thống kê rõ ràng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc thu hồi đất ảnh hưởng rõ rệt đến các nguồn vốn sinh kế của hộ gia đình, đặc biệt là vốn tự nhiên và vật chất. Mặc dù diện tích đất nông nghiệp và đất ở giảm đáng kể, thu nhập và chi tiêu của hộ lại tăng lên, chủ yếu nhờ vào các khoản bồi thường, hỗ trợ và sự gia tăng số lao động trong hộ. Việc tăng tiền tiết kiệm và giảm vay tín dụng cũng phản ánh sự chuyển dịch từ vốn tự nhiên sang vốn tài chính.

Tuy nhiên, sự không hài lòng về đơn giá bồi thường thấp hơn giá thị trường dẫn đến nhiều khiếu nại, ảnh hưởng đến sự ổn định sinh kế lâu dài. Việc hỗ trợ chuyển đổi nghề chưa hiệu quả do thiếu các chương trình đào tạo nghề bài bản và tâm lý e ngại của người dân lớn tuổi. Điều này tương đồng với các nghiên cứu trước đây tại Đồng Nai và Quảng Nam, cho thấy khó khăn trong việc chuyển đổi nghề nghiệp và ổn định thu nhập sau thu hồi đất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh diện tích đất, thu nhập và chi tiêu trước và sau thu hồi đất, cùng bảng hồi quy thể hiện các yếu tố tác động đến sinh kế. Những phát hiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của chính sách bồi thường hợp lý và hỗ trợ chuyển đổi nghề hiệu quả để đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công khai, minh bạch đơn giá bồi thường: Cần rà soát và điều chỉnh đơn giá bồi thường sát với giá thị trường, đặc biệt tại các khu vực giáp ranh để giảm thiểu khiếu nại, đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người dân. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do UBND tỉnh và các cơ quan liên quan chủ trì.

  2. Phát triển chương trình đào tạo nghề bài bản: Tổ chức các lớp đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu và khả năng của người dân, đặc biệt tập trung vào lao động lớn tuổi và lao động phổ thông nhằm nâng cao kỹ năng chuyển đổi nghề. Thời gian triển khai trong 2 năm, phối hợp giữa Sở Lao động – Thương binh và Xã hội, các trung tâm đào tạo nghề địa phương.

  3. Hỗ trợ tái định cư gần nơi ở cũ: Khuyến khích xây dựng các khu tái định cư gần khu vực cũ để giữ vững các mối quan hệ xã hội, giảm thiểu tác động tiêu cực đến vốn xã hội và tạo điều kiện thuận lợi cho sinh kế. Chủ thể thực hiện là UBND huyện và các đơn vị quản lý dự án, thời gian trong giai đoạn triển khai dự án.

  4. Hỗ trợ tài chính và tư vấn sử dụng tiền bồi thường hiệu quả: Cung cấp các dịch vụ tư vấn tài chính, hướng dẫn sử dụng tiền bồi thường để đầu tư sản xuất, kinh doanh hoặc tiết kiệm nhằm duy trì và phát triển sinh kế. Thời gian thực hiện liên tục, do các tổ chức chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đất đai và phát triển kinh tế xã hội: Giúp xây dựng chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý dự án thu hồi đất.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý công và phát triển nông thôn: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về tác động của thu hồi đất đến sinh kế.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức phát triển quốc tế: Hỗ trợ thiết kế các chương trình đào tạo nghề, hỗ trợ tài chính và phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng bị ảnh hưởng.

  4. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất: Hiểu rõ quyền lợi, chính sách bồi thường và các biện pháp hỗ trợ để chủ động thích ứng và phát triển sinh kế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Việc thu hồi đất ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của hộ gia đình?
    Nghiên cứu cho thấy thu nhập bình quân của hộ gia đình tăng từ 83 triệu đồng lên 94 triệu đồng/năm sau thu hồi đất, chủ yếu nhờ các khoản bồi thường, hỗ trợ và tăng số lao động trong hộ.

  2. Tại sao nhiều hộ không chuyển đổi nghề nghiệp dù được hỗ trợ?
    Nguyên nhân chính là thiếu các chương trình đào tạo nghề bài bản và tâm lý e ngại của người lớn tuổi, khiến họ chỉ làm các công việc phổ thông mà không học nghề mới.

  3. Đơn giá bồi thường có phù hợp với giá thị trường không?
    Hầu hết hộ gia đình (99%) cho rằng đơn giá bồi thường thấp hơn giá thị trường, dẫn đến nhiều khiếu nại và sự không hài lòng trong cộng đồng.

  4. Chính sách tái định cư được thực hiện như thế nào?
    Khoảng 76% hộ được hưởng chính sách tái định cư, đa số chọn ở gần nơi ở cũ để giữ vững các mối quan hệ xã hội và thuận tiện cho sinh kế.

  5. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến thay đổi chi tiêu của hộ gia đình?
    Ngoài giá trị bồi thường, hỗ trợ, số lao động và nghề nghiệp của chủ hộ cũng ảnh hưởng đến chi tiêu, trong khi các yếu tố như tuổi, giới tính và diện tích đất bị thu hồi không có tác động rõ ràng.

Kết luận

  • Việc thu hồi đất dự án đường cao tốc Bến Lức – Long Thành đã làm giảm diện tích đất nông nghiệp và đất ở của hộ gia đình tại huyện Cần Giuộc, ảnh hưởng đến vốn tự nhiên và vật chất.
  • Thu nhập và chi tiêu của hộ gia đình tăng lên sau thu hồi đất, nhờ các khoản bồi thường, hỗ trợ và sự gia tăng số lao động trong hộ.
  • Đơn giá bồi thường thấp hơn giá thị trường là nguyên nhân chính gây ra khiếu nại và ảnh hưởng đến sự ổn định sinh kế.
  • Hỗ trợ chuyển đổi nghề chưa hiệu quả do thiếu chương trình đào tạo và tâm lý người dân.
  • Cần có các chính sách điều chỉnh đơn giá bồi thường, phát triển đào tạo nghề, hỗ trợ tái định cư và tư vấn tài chính để đảm bảo sinh kế bền vững.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-2 năm tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu đánh giá tác động dài hạn của thu hồi đất đến sinh kế người dân.

Call to action: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và tổ chức phát triển cần phối hợp chặt chẽ để hoàn thiện chính sách và hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng, góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững tại vùng dự án.