Tổng quan nghiên cứu

Dự án đầu tư xây dựng nâng cấp đô thị thành phố Rạch Giá thuộc chương trình nâng cấp đô thị vùng Đồng bằng Sông Cửu Long được triển khai với nguồn vốn tài trợ khoảng 292 triệu USD từ Ngân hàng Thế giới và 106 triệu USD vốn đối ứng của Việt Nam. Dự án nhằm cải thiện điều kiện sống cho người dân, đặc biệt là các hộ nghèo đô thị, thông qua nâng cấp hạ tầng giao thông, cấp nước sạch, điện chiếu sáng công cộng, thoát nước và các công trình xã hội. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện, khoảng 2.143 hộ dân bị thu hồi nhà, đất, trong đó 712 hộ phải di dời hoàn toàn và 1.431 hộ di dời một phần, dẫn đến những thay đổi lớn về sinh kế và thu nhập của người dân.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích ảnh hưởng của dự án đến thu nhập và sinh kế của các hộ thuộc khu vực dự án, đánh giá các yếu tố tác động và đề xuất chính sách hỗ trợ ổn định sinh kế. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại 8 phường thuộc thành phố Rạch Giá, với dữ liệu thu thập từ năm 2011 đến 2017, khảo sát 150 hộ đại diện cho các nhóm bị ảnh hưởng khác nhau. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá hiệu quả dự án và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao đời sống người dân, góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung phân tích sinh kế bền vững của DFID (1999), trong đó sinh kế được hiểu là tập hợp các khả năng, tài sản và hoạt động cần thiết để kiếm sống. Khung này phân loại vốn tài sản thành năm loại chính: vốn con người, vốn tự nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính và vốn xã hội. Vốn con người bao gồm kỹ năng, sức khỏe và kiến thức; vốn tự nhiên là tài nguyên thiên nhiên như đất đai, nước; vốn vật chất là cơ sở hạ tầng và tài sản vật chất; vốn tài chính là tiền mặt, tiết kiệm và tín dụng; vốn xã hội là các mối quan hệ, mạng lưới hỗ trợ trong cộng đồng.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các lý thuyết về thu nhập hộ gia đình, trong đó thu nhập được định nghĩa là tổng các khoản tiền và giá trị hiện vật mà hộ nhận được trong một thời gian nhất định. Các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập bao gồm trình độ học vấn, kinh nghiệm lao động, quy mô hộ, tỷ lệ phụ thuộc, và ngành nghề lao động. Các nghiên cứu trước đây cũng chỉ ra rằng việc thu hồi đất và tái định cư có thể gây ra thiệt hại cả hữu hình và vô hình đến sinh kế, đòi hỏi chính sách bồi thường và hỗ trợ phải toàn diện và công bằng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 150 hộ dân tại 8 phường thuộc khu vực dự án, gồm 3 nhóm: 50 hộ bị giải tỏa hoàn toàn và di dời, 50 hộ bị giải tỏa một phần, và 50 hộ không bị giải tỏa nhưng nằm trong vùng dự án. Mẫu được chọn ngẫu nhiên hệ thống với khoảng cách chọn k=43, đảm bảo tính đại diện.

Dữ liệu thứ cấp được tổng hợp từ các báo cáo của Ban Quản lý dự án, Trung tâm Phát triển quỹ đất, Chi cục Thống kê thành phố Rạch Giá, UBND tỉnh Kiên Giang và Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, với số liệu từ năm 2011 đến 2017.

Phân tích dữ liệu chủ yếu sử dụng thống kê mô tả để khái quát đặc điểm dân cư, sinh kế trước và sau khi bị thu hồi đất, kết hợp phân tích so sánh giữa các nhóm hộ nhằm đánh giá sự thay đổi các loại vốn sinh kế và thu nhập. Quy trình nghiên cứu bao gồm quan sát thực địa, phỏng vấn sâu, thu thập và xử lý số liệu, phân tích và báo cáo kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi về vốn con người và lao động: Tuổi bình quân chủ hộ là 55 tuổi, trong đó 66% là nam giới. Trình độ học vấn thấp, với 51% chủ hộ chưa tốt nghiệp trung học phổ thông và chỉ 14% có bằng cấp chuyên môn. Lao động làm thuê chiếm 45% tổng lao động, phần lớn lao động có độ tuổi trên 40, tỷ lệ lao động trẻ đi học rất thấp (khoảng 2%). Điều này hạn chế khả năng chuyển đổi nghề nghiệp và thích nghi với môi trường mới.

  2. Thay đổi về vốn tự nhiên và vật chất: Khoảng 2.143 hộ bị thu hồi đất, trong đó 712 hộ phải di dời hoàn toàn. Việc mất đất sản xuất và nhà ở làm giảm khả năng tự sản xuất và kinh doanh tại chỗ, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế truyền thống. Mặc dù dự án cải thiện hạ tầng đô thị, nhưng nhiều hộ chưa tận dụng được các cơ hội mới do thiếu đất sản xuất và điều kiện kinh tế dịch vụ còn hạn chế.

  3. Thay đổi về vốn tài chính: Một số hộ có thu nhập tăng tạm thời nhờ tiền bồi thường và việc làm thời vụ trong dự án, nhưng nguồn thu nhập này không ổn định và không bền vững. Khoảng 643 đơn khiếu nại liên quan đến chính sách bồi thường và tái định cư phản ánh sự chưa thỏa đáng trong hỗ trợ tài chính và phục hồi sinh kế.

  4. Thay đổi về vốn xã hội: Việc di dời làm gián đoạn các mối quan hệ xã hội, ảnh hưởng đến sự hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng. Mạng lưới xã hội bị suy giảm, làm giảm khả năng tiếp cận thông tin và hỗ trợ kinh tế, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến sinh kế.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy dự án nâng cấp đô thị đã tạo ra những thay đổi tích cực về hạ tầng và điều kiện sống chung, nhưng đồng thời cũng gây ra những tác động tiêu cực đến sinh kế của các hộ bị ảnh hưởng. Việc mất đất sản xuất và nhà ở truyền thống làm giảm vốn tự nhiên và vật chất, trong khi vốn con người và xã hội chưa được nâng cao tương xứng để thích nghi với môi trường mới. So sánh với các nghiên cứu tương tự tại các địa phương khác, tình trạng thu nhập không ổn định và khó khăn trong chuyển đổi nghề nghiệp là phổ biến.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh thu nhập bình quân đầu người trước và sau tái định cư, bảng phân tích trình độ học vấn và độ tuổi lao động, cũng như biểu đồ tỷ lệ khiếu nại về chính sách bồi thường. Những phát hiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đầu tư vào đào tạo nghề, hỗ trợ tài chính và duy trì mạng lưới xã hội để đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và nâng cao trình độ lao động: Cần tổ chức các lớp đào tạo kỹ năng nghề phù hợp với nhu cầu thị trường lao động, đặc biệt cho nhóm lao động lớn tuổi và những người bị thu hồi đất hoàn toàn. Mục tiêu nâng tỷ lệ lao động có kỹ năng chuyên môn lên ít nhất 30% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện là UBND thành phố phối hợp với các trung tâm dạy nghề địa phương.

  2. Cải thiện chính sách bồi thường và hỗ trợ tài chính: Rà soát, điều chỉnh chính sách bồi thường để đảm bảo công bằng, minh bạch và đủ để người dân có thể mua đất tái định cư hoặc đầu tư sinh kế mới. Thực hiện hỗ trợ vốn ưu đãi cho các hộ có kế hoạch sản xuất kinh doanh hiệu quả trong vòng 2 năm tới. Ban Quản lý dự án và các cơ quan chức năng chịu trách nhiệm triển khai.

  3. Phát triển hạ tầng và dịch vụ hỗ trợ sinh kế: Đầu tư xây dựng các khu vực sản xuất, chợ, trung tâm dịch vụ nghề nghiệp tại khu tái định cư để tạo điều kiện thuận lợi cho người dân phát triển kinh tế. Mục tiêu hoàn thành trong 3 năm, do UBND thành phố và Ban Quản lý dự án phối hợp thực hiện.

  4. Xây dựng và duy trì mạng lưới hỗ trợ xã hội: Tổ chức các nhóm cộng đồng, câu lạc bộ nghề nghiệp để tăng cường sự gắn kết xã hội, chia sẻ kinh nghiệm và hỗ trợ nhau trong phát triển sinh kế. Mục tiêu thiết lập ít nhất 5 nhóm cộng đồng trong vòng 1 năm, do các tổ chức xã hội và chính quyền địa phương quản lý.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đô thị và phát triển kinh tế: Giúp hiểu rõ tác động của các dự án nâng cấp đô thị đến sinh kế người dân, từ đó xây dựng chính sách phù hợp, nâng cao hiệu quả đầu tư và phát triển bền vững.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý kinh tế và phát triển đô thị: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa phát triển hạ tầng và sinh kế cộng đồng.

  3. Tổ chức phi chính phủ và các tổ chức phát triển quốc tế: Hỗ trợ thiết kế các chương trình hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề và phát triển cộng đồng dựa trên các phân tích khoa học và thực tiễn địa phương.

  4. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng bởi các dự án phát triển: Giúp nhận thức rõ về quyền lợi, các yếu tố ảnh hưởng đến sinh kế và các giải pháp hỗ trợ, từ đó chủ động tham gia và đề xuất ý kiến trong quá trình thực hiện dự án.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dự án nâng cấp đô thị có ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của người dân?
    Dự án làm thay đổi môi trường sống và sinh kế truyền thống, một số hộ có thu nhập tăng tạm thời nhờ tiền bồi thường và việc làm thời vụ, nhưng thu nhập lâu dài không ổn định do mất đất sản xuất và khó chuyển đổi nghề nghiệp.

  2. Các loại vốn nào quan trọng nhất trong việc đảm bảo sinh kế bền vững?
    Vốn con người (trình độ, kỹ năng), vốn tài chính (tiền bồi thường, vốn đầu tư), vốn xã hội (mạng lưới hỗ trợ) đóng vai trò then chốt trong việc phục hồi và phát triển sinh kế sau tái định cư.

  3. Chính sách bồi thường hiện nay có đáp ứng được nhu cầu của người dân không?
    Chính sách bồi thường còn nhiều bất cập, chưa đảm bảo công bằng và đủ để người dân tái đầu tư sinh kế, dẫn đến nhiều đơn khiếu nại và khó khăn trong ổn định cuộc sống.

  4. Làm thế nào để người dân có thể chuyển đổi nghề nghiệp hiệu quả sau khi bị thu hồi đất?
    Cần có các chương trình đào tạo nghề phù hợp, hỗ trợ tài chính và tạo điều kiện tiếp cận thị trường lao động, đồng thời phát triển hạ tầng dịch vụ tại khu tái định cư.

  5. Vai trò của cộng đồng và mạng lưới xã hội trong việc hỗ trợ sinh kế là gì?
    Mạng lưới xã hội giúp chia sẻ thông tin, kinh nghiệm, hỗ trợ tài chính và tinh thần, góp phần nâng cao khả năng thích nghi và phát triển sinh kế bền vững cho người dân.

Kết luận

  • Dự án nâng cấp đô thị Rạch Giá đã cải thiện hạ tầng và điều kiện sống chung nhưng gây ảnh hưởng tiêu cực đến sinh kế của khoảng 2.143 hộ dân bị thu hồi đất.
  • Vốn con người và vốn xã hội của người dân còn yếu, hạn chế khả năng chuyển đổi nghề nghiệp và phục hồi thu nhập.
  • Tiền bồi thường và việc làm thời vụ chỉ mang lại thu nhập tạm thời, chưa đảm bảo sinh kế bền vững.
  • Cần có chính sách đào tạo nghề, hỗ trợ tài chính và phát triển hạ tầng dịch vụ để nâng cao sinh kế cho người dân.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát hiệu quả và điều chỉnh chính sách phù hợp nhằm đảm bảo phát triển bền vững cho cộng đồng dân cư trong vùng dự án.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng một đô thị Rạch Giá phát triển bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân và tạo nền tảng vững chắc cho tương lai.