I. Tiền Điện Tử Giới Thiệu và Tổng Quan Đầu Tư Hiện Nay
Tiền điện tử, hay cryptocurrency, là một loại tiền kỹ thuật số sử dụng công nghệ blockchain và mã hóa để bảo mật giao dịch. Bitcoin, ra đời năm 2009, đã mở đường cho sự phát triển của nhiều loại tiền điện tử khác. Khác với tiền tệ truyền thống, tiền điện tử không được kiểm soát bởi bất kỳ chính phủ hay tổ chức tài chính trung ương nào. Giao dịch tiền điện tử được thực hiện trên mạng ngang hàng (peer-to-peer) và được ghi lại trên sổ cái phân tán (distributed ledger). Theo báo cáo của Finder, Việt Nam dẫn đầu thế giới về tỷ lệ người dân đầu tư vào tiền điện tử, với 20% người Việt Nam sở hữu Bitcoin hoặc các tài sản tiền điện tử khác. Dữ liệu từ Statista cũng cho thấy Việt Nam có tỷ lệ sử dụng tiền điện tử cao thứ hai trong số 74 nền kinh tế được khảo sát. Điều này cho thấy xu hướng đầu tư vào tiền điện tử đang ngày càng gia tăng tại Việt Nam, đặc biệt là trong giới trẻ (Gen Z) và thế hệ trung niên.
1.1. Sự trỗi dậy của Bitcoin và công nghệ Blockchain
Bitcoin, được giới thiệu trong bài viết "Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System" của Satoshi Nakamoto, đã cách mạng hóa hệ thống thanh toán điện tử. Công nghệ blockchain cho phép ghi lại lịch sử giao dịch công khai và minh bạch, đồng thời đảm bảo tính bảo mật và chống giả mạo. Các nút mạng xác nhận giao dịch bằng sức mạnh tính toán (CPU), tạo nên một hệ thống phi tập trung và không cần bên thứ ba trung gian. Sự thành công của Bitcoin đã thúc đẩy sự ra đời của hàng ngàn loại tiền điện tử khác, tạo nên một thị trường sôi động và đầy tiềm năng. "Chúng tôi đã đề xuất một hệ thống cho các giao dịch điện tử mà không cần tin tưởng", Nakamoto (2008).
1.2. Thực trạng đầu tư tiền điện tử tại Việt Nam năm 2021
Năm 2021, Việt Nam được công nhận là quốc gia dẫn đầu về việc chấp nhận tiền điện tử trên toàn cầu. Các số liệu thống kê cho thấy tỷ lệ người Việt Nam đầu tư vào tiền điện tử cao hơn nhiều so với các quốc gia khác. Điều này có thể được giải thích bởi sự phát triển nhanh chóng của internet và điện thoại thông minh, cũng như sự quan tâm ngày càng tăng của giới trẻ đối với các cơ hội đầu tư mới. Tuy nhiên, thị trường tiền điện tử tại Việt Nam vẫn còn non trẻ và chưa được quản lý chặt chẽ, tiềm ẩn nhiều rủi ro cho nhà đầu tư.
II. Vấn Đề và Thách Thức Đầu Tư Tiền Điện Tử ở Việt Nam
Mặc dù có tiềm năng phát triển lớn, thị trường tiền điện tử tại Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều vấn đề và thách thức. Một trong những vấn đề lớn nhất là sự thiếu hụt khung pháp lý rõ ràng. Chính phủ Việt Nam vẫn chưa có quy định cụ thể về việc đầu tư, giao dịch và sử dụng tiền điện tử. Điều này tạo ra sự bất định cho các nhà đầu tư và làm tăng nguy cơ gian lận và lừa đảo. Ngoài ra, kiến thức và hiểu biết của người dân về tiền điện tử còn hạn chế, khiến họ dễ bị ảnh hưởng bởi các tin đồn và thông tin sai lệch. Rủi ro về biến động giá (volatility) cao cũng là một yếu tố cản trở sự phát triển bền vững của thị trường tiền điện tử tại Việt Nam. Quyết định số 1255/QĐ-TTg (2017) và chỉ thị 10/CT-TTg (2018) cho thấy sự quan tâm của chính phủ, nhưng vẫn cần một khuôn khổ pháp lý toàn diện hơn.
2.1. Thiếu khung pháp lý và quy định rõ ràng
Việc thiếu khung pháp lý và quy định rõ ràng tạo ra một môi trường đầu tư không chắc chắn và tiềm ẩn nhiều rủi ro. Các nhà đầu tư không có sự bảo vệ pháp lý khi xảy ra tranh chấp hoặc gian lận. Các hoạt động rửa tiền và tài trợ khủng bố thông qua tiền điện tử cũng là một mối lo ngại lớn. Chính phủ cần sớm ban hành các quy định cụ thể để quản lý thị trường tiền điện tử một cách hiệu quả và bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu tư.
2.2. Rủi ro biến động giá và gian lận đầu tư tiền điện tử
Giá trị của tiền điện tử có thể biến động mạnh trong thời gian ngắn, khiến các nhà đầu tư dễ bị thua lỗ nặng nề. Các dự án tiền điện tử lừa đảo (scam) cũng ngày càng phổ biến, dụ dỗ người dân đầu tư vào các dự án không có giá trị thực tế. Các nhà đầu tư cần cẩn trọng và tìm hiểu kỹ thông tin trước khi quyết định đầu tư vào bất kỳ loại tiền điện tử nào. Cần phải có kiến thức đầy đủ để tránh những rủi ro không đáng có.
III. Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Ý Định Đầu Tư Tiền Điện Tử
Nghiên cứu dựa trên Theory of Reasoned Action (TRA) cho thấy có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến ý định đầu tư vào tiền điện tử của thế hệ X, Y và Z tại Việt Nam. Các yếu tố chính bao gồm thái độ (Attitude), nhận thức về tính hữu ích (Perceived Usefulness), nhận thức về sự thú vị (Perceived Enjoyment), quy định của chính phủ (Government Regulation), chuẩn mực chủ quan (Subjective Norms), và nhận thức về rủi ro (Perceived Risk). Thái độ tích cực đối với tiền điện tử và nhận thức về tính hữu ích của nó có tác động lớn đến ý định đầu tư. Quy định của chính phủ cũng đóng vai trò quan trọng, vì nó ảnh hưởng đến mức độ tin cậy và an toàn của thị trường tiền điện tử. Nghiên cứu sử dụng phương pháp PLS-SEM để phân tích dữ liệu từ 201 người tham gia.
3.1. Tác động của thái độ và nhận thức về tính hữu ích
Thái độ tích cực đối với tiền điện tử, được hình thành từ kiến thức và kinh nghiệm, có ảnh hưởng lớn đến ý định đầu tư. Nếu một người tin rằng tiền điện tử là một công cụ đầu tư hiệu quả và có tiềm năng sinh lời cao, họ sẽ có xu hướng đầu tư vào nó. Nhận thức về tính hữu ích, tức là khả năng tiền điện tử giúp cải thiện hiệu quả công việc hoặc đáp ứng nhu cầu cá nhân, cũng là một yếu tố quan trọng. Theo Davis (1989), perceived usefulness là niềm tin của một cá nhân rằng việc sử dụng một công nghệ cụ thể sẽ cải thiện hiệu suất công việc của họ.
3.2. Ảnh hưởng của quy định chính phủ và chuẩn mực xã hội
Quy định của chính phủ có thể tạo ra một môi trường đầu tư an toàn và tin cậy, thu hút nhiều nhà đầu tư tham gia thị trường. Tuy nhiên, quy định quá chặt chẽ cũng có thể làm giảm tính hấp dẫn của tiền điện tử. Chuẩn mực xã hội, tức là sự chấp nhận và ủng hộ của bạn bè, gia đình và đồng nghiệp, cũng có thể ảnh hưởng đến ý định đầu tư của một người. Nếu một người cảm thấy rằng những người xung quanh ủng hộ việc đầu tư vào tiền điện tử, họ sẽ có xu hướng đầu tư vào nó.
3.3. Vai trò của nhận thức rủi ro và sự thú vị cá nhân
Nhận thức về rủi ro, bao gồm rủi ro tài chính, rủi ro bảo mật và rủi ro pháp lý, có thể làm giảm ý định đầu tư vào tiền điện tử. Các nhà đầu tư cần đánh giá kỹ lưỡng các rủi ro trước khi quyết định đầu tư. Nhận thức về sự thú vị, tức là mức độ vui vẻ và hứng thú khi sử dụng tiền điện tử, cũng có thể ảnh hưởng đến ý định đầu tư, đặc biệt là đối với giới trẻ. Perceived enjoyment được định nghĩa là mức độ mà một cá nhân cảm thấy hoạt động sử dụng một hệ thống là thú vị (Davis et al., 1992).
IV. Phương Pháp Nghiên Cứu và Mô Hình Phân Tích Ý Định Đầu Tư
Nghiên cứu này sử dụng phương pháp định lượng với việc khảo sát 201 người Việt Nam thuộc thế hệ X, Y và Z. Dữ liệu được thu thập thông qua Google Form. Mô hình nghiên cứu dựa trên Theory of Reasoned Action (TRA), mở rộng với các yếu tố: thái độ, nhận thức về tính hữu ích, nhận thức về sự thú vị, quy định của chính phủ, chuẩn mực chủ quan và nhận thức về rủi ro. Phương pháp PLS-SEM (Partial Least Squares Structural Equation Modeling) được sử dụng để phân tích mối quan hệ giữa các yếu tố và ý định đầu tư vào tiền điện tử. Nghiên cứu tập trung vào việc làm rõ xu hướng và ý định của giới trẻ Việt Nam trong việc đầu tư vào tiền điện tử.
4.1. Thiết kế nghiên cứu và thu thập dữ liệu thông qua khảo sát
Khảo sát trực tuyến được thực hiện thông qua Google Form để thu thập dữ liệu từ những người tham gia. Bảng hỏi được thiết kế dựa trên các thang đo đã được kiểm chứng trong các nghiên cứu trước đó. Các câu hỏi tập trung vào việc đánh giá thái độ, nhận thức và ý định của người tham gia đối với tiền điện tử. Dữ liệu được thu thập trong khoảng thời gian từ tháng 2 đến tháng 5 năm 2022.
4.2. Mô hình TRA và phương pháp PLS SEM để phân tích
Mô hình TRA được sử dụng làm nền tảng lý thuyết để xây dựng mô hình nghiên cứu. Các yếu tố bổ sung như nhận thức về tính hữu ích, nhận thức về sự thú vị, quy định của chính phủ và nhận thức về rủi ro được thêm vào để tăng tính chính xác và phù hợp của mô hình. Phương pháp PLS-SEM được sử dụng để ước lượng các hệ số đường dẫn trong mô hình và đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến ý định đầu tư vào tiền điện tử. PLS-SEM phù hợp với mục tiêu nghiên cứu khám phá và kiểm định mối quan hệ giữa các biến số.
V. Kết Quả Nghiên Cứu và Thảo Luận Tác Động Thực Tế
Kết quả nghiên cứu cho thấy thái độ và nhận thức về tính hữu ích có tác động tích cực và đáng kể đến ý định đầu tư vào tiền điện tử. Nhận thức về rủi ro có tác động tiêu cực, nhưng không đáng kể. Quy định của chính phủ có tác động gián tiếp thông qua thái độ. Chuẩn mực chủ quan không có tác động đáng kể đến ý định đầu tư. Những kết quả này cho thấy giới trẻ Việt Nam có xu hướng đầu tư vào tiền điện tử nếu họ tin rằng nó hữu ích và có thái độ tích cực đối với nó. Tuy nhiên, họ cũng quan tâm đến rủi ro, nhưng không quá lo ngại nếu họ tin rằng tiềm năng sinh lời là cao. Cần có những nghiên cứu sâu hơn về vai trò của chuẩn mực chủ quan.
5.1. Tác động của thái độ và nhận thức về tính hữu ích được khẳng định
Kết quả nghiên cứu củng cố vai trò quan trọng của thái độ và nhận thức về tính hữu ích trong việc hình thành ý định đầu tư vào tiền điện tử. Điều này cho thấy việc cung cấp thông tin chính xác và đầy đủ về lợi ích và rủi ro của tiền điện tử là rất quan trọng để giúp người dân đưa ra quyết định đầu tư sáng suốt. Các nhà cung cấp dịch vụ tiền điện tử cần tập trung vào việc nâng cao nhận thức của người dùng về tính hữu ích của sản phẩm và dịch vụ của họ.
5.2. Vai trò của rủi ro và quy định chính phủ trong quyết định
Mặc dù nhận thức về rủi ro không có tác động trực tiếp đáng kể, nhưng nó vẫn là một yếu tố quan trọng cần được xem xét. Chính phủ cần có những quy định phù hợp để giảm thiểu rủi ro và bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu tư. Đồng thời, cần tăng cường công tác tuyên truyền và giáo dục để nâng cao nhận thức của người dân về rủi ro liên quan đến tiền điện tử. Quy định của chính phủ có thể gián tiếp ảnh hưởng đến ý định đầu tư thông qua việc thay đổi thái độ của nhà đầu tư.
VI. Kết Luận và Đề Xuất Tương Lai Đầu Tư Tiền Điện Tử
Nghiên cứu này cung cấp một cái nhìn tổng quan về các yếu tố ảnh hưởng đến ý định đầu tư vào tiền điện tử của thế hệ X, Y và Z tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu có thể giúp các nhà hoạch định chính sách và các nhà cung cấp dịch vụ tiền điện tử hiểu rõ hơn về thị trường và đưa ra các quyết định phù hợp. Cần có những nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố khác có thể ảnh hưởng đến ý định đầu tư, cũng như tác động của tiền điện tử đến nền kinh tế Việt Nam. Sự phát triển của thị trường tiền điện tử cần đi đôi với sự phát triển của khung pháp lý và sự nâng cao nhận thức của người dân.
6.1. Đề xuất chính sách và giải pháp thúc đẩy đầu tư bền vững
Chính phủ cần sớm ban hành khung pháp lý rõ ràng và toàn diện về tiền điện tử để tạo ra một môi trường đầu tư an toàn và tin cậy. Cần có các biện pháp để bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu tư và ngăn chặn các hoạt động gian lận và lừa đảo. Đồng thời, cần khuyến khích các hoạt động nghiên cứu và phát triển công nghệ blockchain và tiền điện tử để thúc đẩy sự đổi mới và sáng tạo trong lĩnh vực này.
6.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo và triển vọng thị trường
Các nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc khám phá các yếu tố khác có thể ảnh hưởng đến ý định đầu tư vào tiền điện tử, chẳng hạn như ảnh hưởng của truyền thông xã hội, vai trò của các KOLs (Key Opinion Leaders) và tác động của các sự kiện kinh tế vĩ mô. Nghiên cứu cũng có thể tập trung vào việc đánh giá tác động của tiền điện tử đến nền kinh tế Việt Nam, bao gồm tác động đến tăng trưởng kinh tế, việc làm và thu nhập.
