I. Toàn cảnh quản lý không gian kiến trúc tại Phường Yên Hòa
Công tác quản lý không gian, kiến trúc và cảnh quan đô thị tại Phường Yên Hòa, Quận Cầu Giấy đóng vai trò then chốt trong việc định hình bộ mặt đô thị hiện đại và đảm bảo phát triển bền vững. Nằm trong khu vực nội đô mở rộng, Yên Hòa là một địa bàn phức tạp với sự đan xen giữa các khu đô thị mới xây dựng theo quy hoạch và các khu dân cư, làng xóm cũ đang trong quá trình đô thị hóa mạnh mẽ. Theo luận văn thạc sĩ của Doãn Thị Linh Chi (2015), phường Yên Hòa có diện tích 2,07 km², là nơi tập trung nhiều dự án lớn như KĐT Yên Hòa, KĐT Trung Yên, và một phần KĐT Cầu Giấy, KĐT Tây Nam Hà Nội. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về một hệ thống quản lý đồng bộ, hiệu quả. Việc nghiên cứu hiện trạng, cơ sở khoa học và đề xuất giải pháp quản lý tại đây không chỉ giải quyết các vấn đề cục bộ mà còn là tài liệu tham khảo giá trị cho công tác quy hoạch đô thị Cầu Giấy nói chung. Các công cụ quản lý chính bao gồm hệ thống đồ án quy hoạch chi tiết, các văn bản pháp quy và đặc biệt là sự tham gia của cộng đồng trong việc giám sát thực thi. Một hệ thống quản lý hiệu quả sẽ giúp kiểm soát mật độ xây dựng cho phép, chiều cao công trình, đồng thời thúc đẩy việc cải tạo chỉnh trang đô thị một cách hài hòa, bảo tồn các giá trị sẵn có và kiến tạo không gian sống chất lượng cao cho người dân, hướng tới mục tiêu phát triển đô thị bền vững.
1.1. Vai trò của quy hoạch trong quản lý kiến trúc đô thị
Quy hoạch đô thị là công cụ nền tảng, định hướng cho mọi hoạt động quản lý không gian, kiến trúc, cảnh quan. Trước khi Luật Quy hoạch đô thị 2009 ra đời, công tác quản lý chủ yếu dựa vào các đồ án quy hoạch. Sau năm 2009, Nghị định số 38/2010/NĐ-CP đã xác định 'Quy chế quản lý quy hoạch, kiến trúc đô thị' là công cụ pháp lý chính. Tại phường Yên Hòa, hệ thống đồ án quy hoạch đã phủ khá kín, bao gồm Quy hoạch phân khu H2-2, QHCT 1/2000 quận Cầu Giấy và nhiều đồ án QHCT 1/500 cho các khu đô thị mới. Các đồ án này là cơ sở pháp lý để Phòng Quản lý đô thị quận Cầu Giấy và UBND phường Yên Hòa thực hiện công tác cấp giấy phép xây dựng Cầu Giấy, giám sát và xử lý các vi phạm trật tự xây dựng.
1.2. Đặc điểm không gian đô thị đặc thù tại phường Yên Hòa
Không gian đô thị phường Yên Hòa mang tính chất chuyển tiếp rõ rệt, được phân thành ba khu vực chính. Khu vực mới phát triển (chiếm 77% diện tích) bao gồm các khu đô thị hiện đại, hạ tầng đồng bộ. Khu vực làng đô thị hóa (làng Cót, làng An Hòa) mang cấu trúc làng xã truyền thống với các ngõ nhỏ, mật độ xây dựng cao, thiếu không gian công cộng. Khu vực ở cũ là các khu tập thể và nhà chia lô tự phát. Sự khác biệt này tạo ra những thách thức lớn trong việc áp dụng một quy chế quản lý thống nhất, đòi hỏi phải có những quy định linh hoạt, phù hợp cho từng khu vực cụ thể để đảm bảo thiết kế đô thị phường Yên Hòa được hài hòa.
II. Vạch trần thách thức quản lý không gian đô thị Yên Hòa
Mặc dù có hệ thống quy hoạch tương đối đầy đủ, công tác quản lý không gian, kiến trúc và cảnh quan đô thị tại Phường Yên Hòa vẫn đối mặt với nhiều tồn tại và thách thức nghiêm trọng. Những vấn đề này không chỉ làm ảnh hưởng đến mỹ quan đô thị mà còn gây bức xúc trong cộng đồng dân cư. Một trong những thách thức lớn nhất là tình trạng thực thi quy hoạch thiếu nghiêm túc. Theo ghi nhận từ thực tiễn, nhiều lô đất đã bị sử dụng sai chức năng so với quy hoạch được duyệt. Tình trạng xây dựng vượt tầng, sai mật độ diễn ra tại một số khu đô thị mới mà chưa được xử lý triệt để. Công tác quản lý trật tự xây dựng Yên Hòa còn bộc lộ nhiều yếu kém, thể hiện qua việc các công trình vi phạm quy chuẩn xây dựng vẫn được triển khai. Về cảnh quan, các không gian công cộng Cầu Giấy như công viên, vườn hoa chưa được đầu tư đúng mức, thậm chí bị lấn chiếm. Luận văn của Doãn Thị Linh Chi (2015) chỉ rõ, khu đất quy hoạch công viên hồ điều hòa CV1 từng bị biến thành bãi phế thải xây dựng khổng lồ. Bên cạnh đó, bộ máy quản lý cấp phường còn mỏng, năng lực chuyên môn hạn chế, cùng với sự tham gia của cộng đồng chưa được phát huy hiệu quả, đã tạo ra những lỗ hổng trong công tác giám sát và quản lý tổng thể.
2.1. Tồn tại trong quản lý quy hoạch sử dụng đất QHSDĐ
Các sai phạm về quy hoạch sử dụng đất là vấn đề nhức nhối. Điển hình là việc chủ đầu tư Khu chung cư Yên Hòa (Constrexim Holdings) đã tự ý chiếm dụng 2.715m² đất cây xanh để xây dựng sân tennis và nhà hàng kinh doanh trái phép. Tương tự, khu đất quy hoạch cho các tổng công ty thuộc KĐT Cầu Giấy bị cho thuê làm gara, nhà hàng sai mục đích. Những vi phạm trật tự xây dựng này cho thấy sự buông lỏng quản lý và sự thiếu kiên quyết trong xử lý của các cơ quan chức năng, làm suy giảm lòng tin của người dân và phá vỡ bản đồ quy hoạch sử dụng đất phường Yên Hòa.
2.2. Bất cập trong quản lý kiến trúc và chiều cao công trình
Quản lý kiến trúc công trình cũng gặp nhiều bất cập. Tại KĐT Yên Hòa, nhiều lô nhà vườn được duyệt cao 3,5 tầng nhưng thực tế đã xây lên 4-5 tầng. Dự án chung cư cao tầng tại ngõ 259 phố Yên Hòa vi phạm nghiêm trọng về khoảng lùi công trình, không đảm bảo khoảng cách an toàn 25m theo quy chuẩn. Việc thiếu các quy định chi tiết và thiết kế đô thị cho các tuyến đường mới mở là nguyên nhân dẫn đến nguy cơ xuất hiện nhà siêu mỏng, siêu méo, làm xấu đi bộ mặt kiến trúc và cảnh quan đô thị.
2.3. Hạn chế trong quản lý cảnh quan và hệ thống cây xanh đô thị
Công tác quản lý cảnh quan đô thị còn nhiều hạn chế. Các không gian xanh như vườn hoa, công viên còn đơn điệu, thiếu trang thiết bị vui chơi, tiện ích. Hệ thống cây xanh đô thị chưa được quản lý chặt chẽ về chủng loại và chất lượng, một số cây sâu bệnh không được thay thế kịp thời. Đặc biệt, việc quản lý cảnh quan ven sông Tô Lịch chưa khai thác hết tiềm năng. Các điểm tập kết rác thải bố trí ngay trên các tuyến phố chính gây ô nhiễm và mất mỹ quan. Việc huy động cộng đồng tham gia bảo vệ, chăm sóc cảnh quan chưa được chú trọng, dẫn đến hiệu quả sử dụng không gian công cộng không cao.
III. Phương pháp xây dựng quy định quản lý đô thị tại Yên Hòa
Để giải quyết các tồn tại, việc xây dựng một bộ quy định quản lý chi tiết, khoa học là giải pháp nền tảng cho quản lý không gian, kiến trúc và cảnh quan đô thị tại Phường Yên Hòa. Giải pháp này phải dựa trên cơ sở phân tích đặc thù của từng khu vực, từ đó đưa ra các quy định cụ thể, dễ áp dụng và giám sát. Luận văn của Doãn Thị Linh Chi (2015) đề xuất phương pháp tiếp cận theo hướng phân vùng quản lý không gian. Theo đó, toàn bộ phường Yên Hòa được chia thành các khu vực quản lý dựa trên ranh giới các đồ án quy hoạch đã được phê duyệt (khu A1, A2, A3, A4, A5) và các khu vực chưa có quy hoạch chi tiết (khu B1, B2). Mỗi khu vực sẽ có những quy định riêng về chức năng sử dụng đất, mật độ xây dựng cho phép, chiều cao công trình, khoảng lùi và hình thức kiến trúc. Cách tiếp cận này giúp cụ thể hóa quy chế quản lý kiến trúc Hà Nội ở cấp cơ sở. Đối với các khu vực chưa có QHCT 1/500, cần ưu tiên lập quy hoạch hoặc ít nhất là thiết kế đô thị để làm căn cứ quản lý, đặc biệt là các trục đường mới mở, nhằm ngăn chặn tình trạng xây dựng tự phát, lộn xộn. Đây là bước đi quan trọng để hoàn thiện công cụ quản lý, tạo ra một hành lang pháp lý rõ ràng cho cả cơ quan quản lý và người dân.
3.1. Phân khu vực quản lý không gian theo các đồ án quy hoạch
Việc phân chia địa bàn phường thành 7 khu vực quản lý (A1 đến A5, B1, B2) là một giải pháp khoa học. Các khu A (A1-A5) là những khu vực đã có quy hoạch chi tiết 1/500, việc quản lý sẽ tuân thủ chặt chẽ theo đồ án đã duyệt. Các khu B (B1 - Làng An Hòa và B2 - khu hỗn hợp) chưa có QHCT, cần được ưu tiên lập quy hoạch. Trong thời gian chờ đợi, việc quản lý tạm thời dựa trên Quy hoạch phân khu H2-2 và các quy chuẩn xây dựng hiện hành, đồng thời khuyến khích loại hình kiến trúc nhà vườn, tăng diện tích cây xanh để bảo tồn đặc trưng khu vực.
3.2. Quy định quản lý chi tiết cho các trục đường và nút giao thông
Các trục đường chính như Trần Thái Tông, Trung Kính, Dương Đình Nghệ là bộ mặt của khu vực, cần có quy định quản lý riêng. Các quy định này bao gồm kiểm soát về hình thức kiến trúc, màu sắc, vật liệu, độ vươn của ban công, và quy cách biển hiệu, quảng cáo. Đặc biệt tại các nút giao thông quan trọng, cần xác định các công trình điểm nhấn, khuyến khích kiến trúc cao tầng, hiện đại. Cần sớm lập thiết kế đô thị cho các tuyến đường dự kiến mở mới để quản lý đồng bộ ngay từ đầu, đảm bảo tính thẩm mỹ và hài hòa cho toàn tuyến phố.
IV. Bí quyết nâng cao bộ máy và sự tham gia của cộng đồng
Bên cạnh các quy định pháp lý, hiệu quả của quản lý không gian, kiến trúc và cảnh quan đô thị tại Phường Yên Hòa phụ thuộc rất lớn vào năng lực của bộ máy quản lý và vai trò của cộng đồng. Một bộ máy tinh gọn, chuyên nghiệp cùng với một cộng đồng chủ động, có ý thức là hai trụ cột không thể thiếu. Hiện tại, lực lượng cán bộ đô thị cấp phường còn mỏng (chỉ 01 người), chưa được đào tạo đúng chuyên ngành quản lý đô thị. Do đó, giải pháp cấp bách là tăng cường nhân sự, tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn về quy hoạch, kiến trúc, kỹ năng quản lý và ứng dụng công nghệ thông tin. Song song đó, cần xây dựng một cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cấp (Thành phố - Quận - Phường) và giữa chính quyền với các doanh nghiệp dịch vụ công ích. Quan trọng hơn cả là việc phát huy vai trò giám sát của cộng đồng. Cần công khai, minh bạch mọi thông tin quy hoạch, tạo điều kiện để người dân tham gia góp ý, giám sát quá trình thực hiện các dự án. Việc thành lập các tổ tự quản, các ban giám sát cộng đồng sẽ giúp phát hiện và ngăn chặn kịp thời các vi phạm trật tự xây dựng, góp phần xây dựng một đô thị văn minh, đáng sống.
4.1. Tái cơ cấu và nâng cao năng lực bộ máy quản lý cấp phường
Đề xuất tăng số lượng cán bộ đô thị tại UBND phường Yên Hòa lên 2-3 người, được phân công phụ trách theo từng khu vực cụ thể. Các cán bộ này phải có chuyên ngành đào tạo về quản lý đô thị hoặc quy hoạch xây dựng. Cần xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu GIS để quản lý các đồ án quy hoạch, giúp việc tra cứu thông tin và giám sát trở nên hiệu quả. Việc ứng dụng công nghệ thông tin không chỉ giúp cán bộ quản lý tốt hơn mà còn là công cụ để công khai hóa thông tin cho người dân và doanh nghiệp.
4.2. Xây dựng cơ chế khuyến khích sự tham gia của cộng đồng
Cần chuyển từ hình thức tham vấn mang tính hình thức sang huy động sự tham gia thực chất. Điều này có thể thực hiện thông qua việc thành lập các tổ tự quản về trật tự xây dựng và cảnh quan tại các tổ dân phố. Trao quyền cho cộng đồng trong việc quản lý, chăm sóc các không gian công cộng nhỏ như vườn hoa, sân chơi. Chính quyền cần tổ chức các buổi đối thoại định kỳ, thiết lập các kênh tiếp nhận phản hồi (đường dây nóng, website) để lắng nghe và giải quyết các kiến nghị của người dân một cách kịp thời, hiệu quả.
V. Hướng dẫn giải pháp quản lý cảnh quan đô thị tại Yên Hòa
Để cải thiện chất lượng sống và tạo dựng bản sắc riêng, các giải pháp cụ thể cho quản lý cảnh quan đô thị tại Phường Yên Hòa cần được triển khai một cách đồng bộ. Các giải pháp này tập trung vào việc phát triển hạ tầng kỹ thuật, cải tạo không gian xanh, mặt nước và chuẩn hóa các tiện ích đô thị. Đối với hệ thống công viên, vườn hoa, cần khẩn trương triển khai xây dựng các khu cây xanh đã có trong quy hoạch như công viên CV1. Với các vườn hoa hiện hữu, cần nâng cấp bằng cách bổ sung trang thiết bị vui chơi, ghế nghỉ, hệ thống chiếu sáng công cộng và đa dạng hóa chủng loại cây trồng. Đặc biệt, cảnh quan sông Tô Lịch cần được chú trọng cải tạo. Đề xuất trồng thêm các loại cây xanh ven bờ, cải tạo lan can, bố trí các không gian mở tiếp cận mặt nước. Các tiện ích đô thị như đèn đường, thùng rác, nhà vệ sinh công cộng phải được thiết kế đồng bộ, thẩm mỹ và bố trí hợp lý. Quản lý các công trình hạ tầng kỹ thuật cũng là một phần quan trọng của cảnh quan, cần từng bước ngầm hóa hệ thống dây điện, cáp viễn thông và cải tạo các trạm biến thế để đảm bảo an toàn và mỹ quan.
5.1. Cải tạo và phát triển hệ thống không gian xanh mặt nước
Cần có kế hoạch cụ thể để di dời các nghĩa trang trong khu dân cư, chuyển đổi thành các khu cây xanh đô thị theo đúng quy hoạch. Đối với sông Tô Lịch, ngoài việc xử lý ô nhiễm, cần có giải pháp kiến trúc cảnh quan như tạo các bậc thang tiếp cận, các sàn vọng cảnh và trồng cây thủy sinh. Các không gian mở, sân chơi trong khu dân cư cần được thiết kế lại theo hướng tăng diện tích phủ xanh, sử dụng các vật liệu thân thiện với môi trường.
5.2. Chuẩn hóa các trang thiết bị và công trình hạ tầng kỹ thuật
Toàn bộ các tiện ích đô thị như ghế đá, thùng rác, cột đèn cần được quản lý theo một bộ tiêu chuẩn thiết kế chung cho toàn quận. Các điểm tập kết rác cần được bố trí lại vào các vị trí khuất, có giải pháp che chắn bằng cây xanh. Đối với hệ thống chiếu sáng công cộng, cần ưu tiên sử dụng đèn LED tiết kiệm năng lượng và có thiết kế hiện đại. Việc ngầm hóa lưới điện và cáp viễn thông cần được lồng ghép vào các dự án cải tạo, nâng cấp vỉa hè, đường phố để tối ưu hóa chi phí và giảm thiểu ảnh hưởng đến giao thông.
VI. Định hướng phát triển đô thị bền vững cho Phường Yên Hòa
Hướng tới tương lai, mục tiêu cuối cùng của quản lý không gian, kiến trúc và cảnh quan đô thị tại Phường Yên Hòa là phát triển đô thị bền vững. Điều này đòi hỏi một tầm nhìn dài hạn, kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và đảm bảo công bằng xã hội. Định hướng chính là xây dựng Yên Hòa trở thành một phường có bản sắc kiến trúc rõ nét, không gian công cộng chất lượng cao và cộng đồng dân cư gắn kết. Để làm được điều đó, cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp lý, đặc biệt là sớm ban hành và thực thi Quy chế quản lý QHKTĐT quận Cầu Giấy. Công tác quản lý phải chuyển từ bị động, xử lý sự vụ sang chủ động, phòng ngừa dựa trên cơ sở dữ liệu và công nghệ hiện đại. Cần đẩy mạnh xã hội hóa trong việc đầu tư, quản lý các công trình công cộng, không gian xanh, tạo ra cơ chế để doanh nghiệp và người dân cùng tham gia. Việc thường xuyên rà soát, điều chỉnh quy hoạch chi tiết 1/500 cho phù hợp với thực tiễn phát triển cũng là một nhiệm vụ quan trọng. Tương lai của Yên Hòa phụ thuộc vào sự phối hợp đồng bộ của chính quyền, chuyên gia, doanh nghiệp và đặc biệt là sự chung tay, góp sức của mỗi người dân trong việc xây dựng và gìn giữ không gian sống chung.
6.1. Hoàn thiện công cụ quản lý và ứng dụng công nghệ số
Trong tương lai, việc số hóa toàn bộ dữ liệu quy hoạch, hạ tầng kỹ thuật và cấp phép xây dựng là yêu cầu bắt buộc. Xây dựng một cổng thông tin điện tử về quy hoạch của phường, nơi người dân có thể dễ dàng tra cứu thông tin và gửi phản ánh trực tuyến. Ứng dụng công nghệ GIS và các mô hình 3D sẽ giúp công tác quản lý trực quan và chính xác hơn, hỗ trợ việc ra quyết định và mô phỏng các tác động của dự án mới đến không gian đô thị.
6.2. Thúc đẩy các mô hình hợp tác công tư PPP trong quản lý
Ngân sách nhà nước là có hạn, do đó cần có cơ chế linh hoạt để thu hút nguồn lực tư nhân tham gia vào việc cải tạo chỉnh trang đô thị. Các dự án như xây dựng bãi đỗ xe ngầm, cải tạo công viên, nâng cấp hệ thống chiếu sáng có thể được thực hiện hiệu quả theo mô hình PPP. Chính quyền đóng vai trò kiến tạo, xây dựng khung pháp lý minh bạch và giám sát, trong khi doanh nghiệp và cộng đồng là những người trực tiếp đầu tư và vận hành, đảm bảo tính bền vững và hiệu quả lâu dài cho các công trình.