Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực học sinh được đặt lên hàng đầu nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Môn Khoa học lớp 5 giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành nền tảng kiến thức khoa học tự nhiên và phát triển năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên xung quanh cho học sinh tiểu học. Tuy nhiên, thực tế dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc tổ chức các hoạt động học tập theo hướng trải nghiệm, khiến năng lực tìm hiểu môi trường của học sinh chưa được phát huy tối đa.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên xung quanh trong dạy học môn Khoa học lớp 5 thông qua chu trình trải nghiệm tại các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Quảng Ngãi trong giai đoạn từ tháng 9/2021 đến 9/2022. Mục tiêu chính là đề xuất quy trình thiết kế và tổ chức các hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm nhằm nâng cao năng lực tìm hiểu môi trường cho học sinh lớp 5. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đồng thời tạo cơ sở khoa học cho việc áp dụng chu trình trải nghiệm trong các môn học khác.

Theo khảo sát tại 7 trường tiểu học với 35 giáo viên tham gia, chỉ có khoảng 26% giáo viên thường xuyên hoặc rất thường xuyên rèn luyện năng lực tìm hiểu môi trường cho học sinh, trong khi 45,7% hiếm khi thực hiện. Việc sử dụng thiết bị đơn giản để quan sát, thực hành cũng còn hạn chế với 65,7% giáo viên hiếm khi áp dụng. Những số liệu này cho thấy nhu cầu cấp thiết trong việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng trải nghiệm để phát triển năng lực cho học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết học tập trải nghiệm của David Kolb, trong đó học tập là quá trình tạo ra kiến thức thông qua chuyển hóa kinh nghiệm thực tiễn. Chu trình trải nghiệm gồm bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản ánh, trừu tượng hóa khái niệm và thử nghiệm tích cực. Mô hình này nhấn mạnh vai trò chủ động của người học trong việc kết nối kinh nghiệm cũ và mới để hình thành kiến thức và năng lực mới.

Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các khái niệm về năng lực khoa học và năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên xung quanh theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018. Năng lực khoa học được hiểu là khả năng sử dụng kiến thức khoa học để nhận biết, giải thích hiện tượng và vận dụng vào thực tiễn. Năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên bao gồm các kỹ năng quan sát, đặt câu hỏi, dự đoán, thu thập và xử lý thông tin, sử dụng thiết bị đơn giản và rút ra kết luận từ các hoạt động thực nghiệm.

Các khái niệm về đặc điểm tâm sinh lý và khả năng nhận thức của học sinh lớp 5 cũng được xem xét để đảm bảo thiết kế hoạt động học tập phù hợp với trình độ phát triển của học sinh, như khả năng chú ý có chủ định, trí nhớ có ý nghĩa và tư duy trừu tượng bắt đầu phát triển.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết, điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Tài liệu khoa học, văn bản pháp luật về giáo dục và chương trình môn Khoa học lớp 5.
  • Khảo sát thực trạng với 35 giáo viên tại 7 trường tiểu học trên địa bàn thành phố Quảng Ngãi bằng bảng hỏi và phỏng vấn sâu.
  • Tham vấn ý kiến chuyên gia trong lĩnh vực giáo dục tiểu học và giáo viên có kinh nghiệm.
  • Thực nghiệm sư phạm tại Trường Tiểu học Chánh Lộ và Trường Tiểu học Quảng Phú 1 nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của quy trình thiết kế hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm.

Cỡ mẫu khảo sát là 35 giáo viên được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường tiểu học trên địa bàn. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Excel để tổng hợp, thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm các tiêu chí khảo sát.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2021 đến tháng 9/2022, bao gồm các giai đoạn thu thập tài liệu, khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình, thiết kế hoạt động và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về dạy học phát triển năng lực tìm hiểu môi trường còn hạn chế: Chỉ có khoảng 25,7% giáo viên rất thường xuyên hoặc thường xuyên rèn luyện năng lực này cho học sinh, trong khi 45,7% hiếm khi thực hiện. Điều này phản ánh sự thiếu đồng bộ trong nhận thức và thực hành đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Việc tổ chức dạy học theo chu trình trải nghiệm chưa phổ biến: Khoảng 65,7% giáo viên hiếm khi sử dụng các thiết bị đơn giản để quan sát, thực hành và làm thí nghiệm trong môn Khoa học lớp 5. Mức độ tham gia của học sinh trong các hoạt động trải nghiệm cũng chưa cao, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực.

  3. Thiết kế hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm giúp nâng cao năng lực tìm hiểu môi trường: Qua thực nghiệm sư phạm tại hai trường tiểu học, tỷ lệ học sinh đạt mức tốt trong các tiêu chí năng lực tìm hiểu môi trường tăng từ khoảng 30% lên trên 70% sau khi áp dụng quy trình thiết kế hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm.

  4. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế: Kết quả phù hợp với các nghiên cứu trước đây về hiệu quả của học tập trải nghiệm trong phát triển năng lực khoa học và kỹ năng thực hành. Đồng thời, phù hợp với quan điểm của David Kolb và các nhà giáo dục lớn như Dewey về vai trò của trải nghiệm trong học tập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế trong việc phát triển năng lực tìm hiểu môi trường là do giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học trải nghiệm, thiếu điều kiện cơ sở vật chất và thiết bị hỗ trợ. Việc áp dụng chu trình trải nghiệm giúp học sinh chủ động tham gia, phát triển tư duy phản biện và kỹ năng thực hành, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

Biểu đồ thể hiện tỷ lệ học sinh đạt các mức năng lực trước và sau thực nghiệm sẽ minh họa rõ sự cải thiện đáng kể, đồng thời bảng so sánh mức độ sử dụng thiết bị và tổ chức hoạt động trải nghiệm của giáo viên cũng cho thấy sự khác biệt rõ rệt.

Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định vai trò quan trọng của chu trình trải nghiệm trong đổi mới phương pháp dạy học môn Khoa học lớp 5, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học để các trường tiểu học và ngành giáo dục địa phương áp dụng rộng rãi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học trải nghiệm: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực sư phạm, kỹ năng thiết kế và tổ chức hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm. Mục tiêu đạt 80% giáo viên được đào tạo trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo chủ trì.

  2. Trang bị đầy đủ cơ sở vật chất, thiết bị dạy học hỗ trợ hoạt động trải nghiệm: Đầu tư mua sắm các thiết bị đơn giản phục vụ quan sát, thực hành, thí nghiệm cho môn Khoa học lớp 5 tại các trường tiểu học. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm, phối hợp giữa nhà trường và chính quyền địa phương.

  3. Xây dựng và phổ biến quy trình thiết kế hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm: Biên soạn tài liệu hướng dẫn chi tiết, mẫu hoạt động cụ thể phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 5. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, do nhóm nghiên cứu phối hợp với các chuyên gia giáo dục.

  4. Tăng cường giám sát, đánh giá và khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học trải nghiệm: Ban giám hiệu các trường cần thường xuyên kiểm tra, đánh giá việc tổ chức hoạt động trải nghiệm, đồng thời khen thưởng các giáo viên có sáng kiến và hiệu quả trong đổi mới phương pháp dạy học. Thực hiện liên tục hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt giáo viên môn Khoa học lớp 5: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học, thiết kế hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học: Giúp hiểu rõ vai trò và cách thức tổ chức hoạt động học tập phát triển năng lực, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất hiệu quả.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương và Sở Giáo dục và Đào tạo: Cung cấp dữ liệu và giải pháp thực tiễn để xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng giáo viên và đầu tư phát triển giáo dục tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chu trình trải nghiệm là gì và tại sao lại quan trọng trong dạy học môn Khoa học lớp 5?
    Chu trình trải nghiệm gồm bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản ánh, trừu tượng hóa khái niệm và thử nghiệm tích cực. Nó giúp học sinh chủ động tham gia, phát triển tư duy phản biện và kỹ năng thực hành, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên xung quanh được hiểu như thế nào?
    Là khả năng quan sát, đặt câu hỏi, dự đoán, thu thập và xử lý thông tin về các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, sử dụng thiết bị đơn giản và rút ra kết luận dựa trên các hoạt động thực nghiệm.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn này?
    Kết hợp nghiên cứu lý thuyết, khảo sát thực trạng với 35 giáo viên tại 7 trường tiểu học, tham vấn chuyên gia và thực nghiệm sư phạm tại hai trường để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của quy trình thiết kế hoạt động học tập.

  4. Kết quả thực nghiệm cho thấy sự thay đổi gì ở học sinh?
    Tỷ lệ học sinh đạt mức tốt trong năng lực tìm hiểu môi trường tăng từ khoảng 30% lên trên 70% sau khi áp dụng chu trình trải nghiệm, chứng tỏ hiệu quả rõ rệt của phương pháp này.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng chu trình trải nghiệm trong dạy học?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản, sử dụng các thiết bị hỗ trợ, thiết kế hoạt động học tập theo các bước của chu trình trải nghiệm và tạo điều kiện cho học sinh tham gia tích cực, sáng tạo trong quá trình học.

Kết luận

  • Luận văn đã đề xuất quy trình thiết kế và tổ chức hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm nhằm phát triển năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên xung quanh cho học sinh lớp 5.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy phương pháp này nâng cao hiệu quả học tập, tăng tỷ lệ học sinh đạt năng lực tốt lên trên 70%.
  • Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học theo hướng trải nghiệm trong giáo dục tiểu học.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, trang bị cơ sở vật chất và xây dựng tài liệu hướng dẫn để triển khai rộng rãi.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng chu trình trải nghiệm trong các môn học khác và các cấp học tiếp theo nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và Sở Giáo dục cần phối hợp triển khai đào tạo, đầu tư cơ sở vật chất và áp dụng quy trình thiết kế hoạt động học tập theo chu trình trải nghiệm để nâng cao năng lực học sinh. Đọc và áp dụng luận văn này sẽ giúp giáo viên và nhà quản lý giáo dục có cơ sở khoa học và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học hiệu quả.