Tổng quan nghiên cứu

Đọc hiểu là một quá trình tâm lý phức tạp, trong đó kỹ năng đọc suy luận (inferential reading) đóng vai trò thiết yếu giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn nội dung văn bản, vượt ra ngoài những gì được trình bày rõ ràng. Tại Việt Nam, mặc dù chương trình giảng dạy tiếng Anh đã chuyển đổi từ tập trung ngữ pháp sang phát triển bốn kỹ năng ngôn ngữ, kết quả đọc hiểu, đặc biệt là kỹ năng đọc suy luận của học sinh trung học phổ thông (THPT) vẫn còn thấp. Nghiên cứu này được thực hiện tại Trường THPT Văn Lang với sự tham gia của 80 học sinh lớp 12 nhằm khảo sát thái độ, động lực và hiệu quả của các chiến lược nhận thức trong việc phát triển kỹ năng đọc suy luận. Qua 8 tuần thực hiện, kết quả cho thấy học sinh sử dụng các chiến lược nhận thức ở mức độ vừa phải, thái độ và động lực học tập có ảnh hưởng tích cực đến kết quả đọc suy luận. Nghiên cứu góp phần làm rõ mối quan hệ giữa các yếu tố tâm lý và kỹ năng đọc, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả giảng dạy kỹ năng đọc suy luận trong bối cảnh giáo dục phổ thông Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết đọc hiểu và suy luận: Đọc hiểu là sự tương tác giữa kiến thức nền tảng của người đọc và thông tin trong văn bản (Skehan, 1998). Suy luận là quá trình nhận thức giúp người đọc kết hợp thông tin ngữ cảnh với kiến thức trước đó để hiểu ý nghĩa ẩn (Barrett, 1974; Chikalanga, 1993). Các loại suy luận được phân loại theo chức năng như suy luận ngược, suy luận kết nối, suy luận dự đoán (Vanden Broek, 1990).

  • Chiến lược nhận thức (Cognitive strategies): Là các phương pháp học tập giúp người học xây dựng, chuyển đổi và áp dụng kiến thức ngôn ngữ (Oxford, 2013). Các chiến lược này bao gồm kích hoạt kiến thức nền, suy luận, phân tích chi tiết và mở rộng dữ liệu tức thời. Lý thuyết schema của Piaget (1983) nhấn mạnh vai trò của việc kích hoạt kiến thức nền trong đọc hiểu.

  • Thái độ và động lực học tập: Thái độ được định nghĩa là sự sẵn sàng cảm xúc và tinh thần đối với một đối tượng học tập (Allport, 1967). Động lực là quá trình khởi xướng và duy trì các hoạt động hướng tới mục tiêu (Schunk, Pintrich & Meece, 2008). Các lý thuyết như Expectancy-Value (Eccles & Wigfield, 2002) và Self-Determination (Deci & Ryan, 2000) được áp dụng để giải thích ảnh hưởng của động lực đến hành vi đọc.

Phương pháp nghiên cứu

  • Thiết kế nghiên cứu: Nghiên cứu hành động (action research) với bốn giai đoạn: lập kế hoạch, thực hiện, quan sát và phản ánh (Burns, 2010).

  • Đối tượng nghiên cứu: 80 học sinh lớp 12 tại Trường THPT Văn Lang, được chọn bằng phương pháp lấy mẫu cụm ngẫu nhiên.

  • Công cụ thu thập dữ liệu: Bảng hỏi (gồm hai phần về đặc điểm cá nhân và sử dụng chiến lược nhận thức), bài kiểm tra đọc suy luận (pre-test và post-test), phỏng vấn bán cấu trúc với 6 học sinh, và nhật ký quan sát của người nghiên cứu.

  • Quy trình thu thập dữ liệu: Gồm 6 giai đoạn từ khảo sát ban đầu, làm pre-test, hoàn thành bảng hỏi, thực hiện chương trình đào tạo chiến lược nhận thức trong 8 tuần (3 giờ/tuần), làm post-test và phỏng vấn.

  • Phân tích dữ liệu: Dữ liệu định lượng được xử lý bằng phần mềm SPSS 22, sử dụng thống kê mô tả và kiểm định t-test cặp để đánh giá sự khác biệt trước và sau can thiệp. Dữ liệu định tính từ phỏng vấn được mã hóa và phân tích theo quy trình của Burns (2010).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thái độ học sinh đối với đọc suy luận: 82,5% học sinh đánh giá kỹ năng đọc suy luận là quan trọng hoặc rất quan trọng, tuy nhiên chỉ 25% học sinh thích làm các bài tập đọc suy luận, 62,5% không thích hoặc không quan tâm. Qua 8 tuần, thái độ tích cực tăng lên rõ rệt, học sinh dần hứng thú và tự tin hơn khi làm bài.

  2. Động lực học tập: 60% học sinh học tiếng Anh để thi tốt nghiệp và đại học, 31,25% học để có việc làm tốt, phần còn lại học vì giao tiếp hoặc giải trí. Động lực nội tại và ngoại tại đều được thể hiện qua phỏng vấn, ảnh hưởng tích cực đến sự tham gia và kết quả học tập.

  3. Hiệu quả của chiến lược nhận thức: Điểm trung bình bài kiểm tra đọc suy luận tăng từ 4,25 (pre-test) lên 4,95 (post-test), mức tăng 0,7 điểm có ý nghĩa thống kê (Sig < 0,05). Học sinh sử dụng các chiến lược nhận thức ở mức trung bình (điểm trung bình 3,27 - 3,41 trên thang 5), trong đó chiến lược "Sử dụng giác quan để hiểu và ghi nhớ" được dùng nhiều nhất.

  4. Phản hồi từ học sinh: Phần lớn học sinh cho biết việc áp dụng chiến lược nhận thức giúp họ đọc nhanh hơn, hiểu sâu hơn và tự tin hơn khi làm bài đọc suy luận. Một số học sinh nhấn mạnh chiến lược này là yếu tố quyết định giúp cải thiện kết quả học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy thái độ tích cực và động lực cao có liên quan mật thiết đến thành tích đọc hiểu (Guthrie & Wigfield, 2000; Baker & Wigfield, 1999). Việc áp dụng chiến lược nhận thức giúp học sinh phát triển kỹ năng suy luận, đồng thời nâng cao khả năng vận dụng kiến thức nền và kỹ năng ngôn ngữ. Mặc dù nhiều học sinh ban đầu có thái độ tiêu cực do khó khăn về từ vựng và kiến thức nền, nhưng qua quá trình thực hành có hướng dẫn, thái độ và kết quả học tập được cải thiện rõ rệt. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình pre-test và post-test, bảng tần suất sử dụng các chiến lược nhận thức, và biểu đồ phân bố thái độ học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chiến lược nhận thức cho học sinh: Giáo viên cần tích hợp bài giảng về các chiến lược nhận thức trong chương trình học, tập trung vào việc kích hoạt kiến thức nền, suy luận và đoán nghĩa từ ngữ trong ngữ cảnh. Thời gian thực hiện: liên tục trong năm học. Chủ thể: giáo viên tiếng Anh.

  2. Phát triển chương trình bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn nâng cao năng lực giảng dạy kỹ năng đọc suy luận và sử dụng chiến lược nhận thức. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường THPT.

  3. Xây dựng tài liệu và bài tập đa dạng, phù hợp: Soạn thảo các bài đọc suy luận với độ khó tăng dần, kèm theo hướng dẫn sử dụng chiến lược nhận thức. Thời gian: 3 tháng. Chủ thể: nhóm biên soạn giáo trình.

  4. Khuyến khích học sinh phát triển thái độ tích cực và động lực học tập: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ đọc sách, thi đọc hiểu để tạo môi trường học tập tích cực. Thời gian: xuyên suốt năm học. Chủ thể: nhà trường, giáo viên chủ nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiếng Anh THPT: Nắm bắt các chiến lược nhận thức hiệu quả để áp dụng trong giảng dạy, nâng cao kỹ năng đọc suy luận cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Đưa ra chính sách và kế hoạch đào tạo giáo viên, phát triển chương trình giảng dạy phù hợp với thực tế.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ Anh và Giáo dục: Tham khảo phương pháp nghiên cứu hành động và các kết quả thực nghiệm về kỹ năng đọc suy luận.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của thái độ và động lực trong học tập, hỗ trợ con em phát triển kỹ năng đọc hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kỹ năng đọc suy luận là gì và tại sao quan trọng?
    Đọc suy luận là khả năng hiểu ý nghĩa ẩn trong văn bản, không chỉ dựa vào thông tin rõ ràng mà còn kết hợp kiến thức nền và suy nghĩ phản biện. Kỹ năng này giúp học sinh hiểu sâu, giải thích và dự đoán nội dung, rất cần thiết trong học tập và thi cử.

  2. Chiến lược nhận thức gồm những gì?
    Bao gồm các phương pháp như kích hoạt kiến thức nền, phân tích chi tiết, suy luận, đoán nghĩa từ ngữ trong ngữ cảnh, và mở rộng dữ liệu tức thời. Những chiến lược này giúp người học xử lý thông tin hiệu quả hơn khi đọc.

  3. Làm thế nào để nâng cao động lực học đọc của học sinh?
    Tạo môi trường học tập tích cực, liên kết nội dung học với mục tiêu cá nhân, tổ chức các hoạt động thú vị và có tính thử thách phù hợp, đồng thời khích lệ sự tiến bộ của học sinh.

  4. Phương pháp nghiên cứu hành động có ưu điểm gì?
    Phương pháp này cho phép giáo viên vừa là người nghiên cứu vừa là người thực hiện cải tiến trong lớp học, giúp phát hiện và giải quyết vấn đề thực tiễn một cách linh hoạt và hiệu quả.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng ở đâu?
    Có thể áp dụng trong giảng dạy tiếng Anh tại các trường THPT, đặc biệt trong việc thiết kế bài giảng và bài tập phát triển kỹ năng đọc suy luận, cũng như trong các chương trình đào tạo giáo viên.

Kết luận

  • Học sinh THPT tại Trường Văn Lang có thái độ tích cực về tầm quan trọng của kỹ năng đọc suy luận nhưng còn nhiều khó khăn và thiếu hứng thú khi thực hiện các bài tập liên quan.
  • Động lực học tập, cả nội tại và ngoại tại, đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự tham gia và cải thiện kết quả đọc suy luận.
  • Việc áp dụng các chiến lược nhận thức giúp học sinh nâng cao kỹ năng đọc suy luận, tăng điểm số bài kiểm tra và thay đổi thái độ học tập tích cực hơn.
  • Nghiên cứu khẳng định mối liên hệ chặt chẽ giữa thái độ, động lực và chiến lược nhận thức trong việc phát triển kỹ năng đọc suy luận.
  • Các bước tiếp theo nên tập trung vào đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu giảng dạy và xây dựng môi trường học tập hỗ trợ để nhân rộng hiệu quả nghiên cứu.

Hành động ngay: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng các giải pháp đề xuất để nâng cao chất lượng dạy và học kỹ năng đọc suy luận, góp phần cải thiện thành tích học tập tiếng Anh của học sinh THPT.