Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn cầu, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) cho học sinh tiểu học ngày càng được chú trọng. Theo ước tính, khoảng 80% giáo viên tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng, nhận thức năng lực GQVĐ là rất quan trọng đối với học sinh. Tuy nhiên, thực trạng cho thấy chỉ khoảng 20% học sinh lớp 4 được đánh giá có năng lực GQVĐ ở mức rất tốt, trong khi gần 47% ở mức bình thường và 30% còn yếu. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh lớp 4 thông qua dạy học môn Khoa học, nhằm nâng cao hiệu quả học tập và phát triển toàn diện năng lực tư duy, sáng tạo của học sinh.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là khảo sát thực trạng phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh lớp 4 tại 5 trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên, đồng thời đề xuất và thực nghiệm các biện pháp phát triển năng lực này trong dạy học môn Khoa học theo chương trình giáo dục phổ thông 2018. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 215 học sinh lớp 4 và 30 giáo viên, với thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường Tiểu học Tân Dương trong năm học 2022-2023.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Khoa học, phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh tiểu học, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề trong học tập và cuộc sống. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp giảng dạy, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh cuối cấp tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực giải quyết vấn đề, trong đó năng lực được hiểu là sự tích hợp các kỹ năng, kiến thức và thái độ để thực hiện thành công các nhiệm vụ trong tình huống cụ thể. Theo Đặng Thành Hưng, năng lực gồm ba bộ phận cơ bản: kiến thức, tư duy và tình cảm. Năng lực GQVĐ được định nghĩa là khả năng huy động linh hoạt kiến thức, kỹ năng và thái độ để hiểu và giải quyết vấn đề trong các tình huống chưa rõ ràng.

Lý thuyết dạy học giải quyết vấn đề của M. I Mackmutov (1970) nhấn mạnh ba yếu tố chính: khả năng xác định và phân tích vấn đề, khả năng tìm kiếm thông tin và khả năng giải quyết vấn đề. Ngoài ra, mô hình dạy học phát triển năng lực của chương trình giáo dục phổ thông 2018 cũng được áp dụng, tập trung vào phát triển năng lực cốt lõi cho học sinh, trong đó có năng lực GQVĐ.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực, năng lực giải quyết vấn đề, dạy học phát triển năng lực, đặc điểm tâm sinh lý học sinh cuối cấp tiểu học và phương pháp dạy học tích cực. Mô hình dạy học theo tình huống gắn với thực tiễn và phương pháp dạy học theo nhóm nhỏ cũng được sử dụng để phát triển năng lực GQVĐ.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực trạng tại 5 trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên, với 215 học sinh lớp 4 và 30 giáo viên tham gia. Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Nghiên cứu lý luận: Thu thập, phân tích và tổng hợp các tài liệu, công trình nghiên cứu liên quan đến năng lực GQVĐ và dạy học môn Khoa học.
  • Nghiên cứu thực tiễn: Sử dụng phiếu điều tra, phỏng vấn trực tiếp giáo viên và học sinh để đánh giá nhận thức, thực trạng và khó khăn trong phát triển năng lực GQVĐ.
  • Thực nghiệm sư phạm: Tiến hành tại trường Tiểu học Tân Dương trong năm học 2022-2023 nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp phát triển năng lực GQVĐ.
  • Phân tích thống kê: Sử dụng phần mềm thống kê để xử lý dữ liệu định lượng, đánh giá kết quả khảo sát và thực nghiệm.

Cỡ mẫu được lựa chọn dựa trên tiêu chí đại diện cho các trường tiểu học có chất lượng dạy học cao trong huyện, đảm bảo tính khách quan và độ tin cậy của kết quả nghiên cứu. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm thu thập dữ liệu đa dạng và phản ánh đúng thực trạng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về năng lực GQVĐ: Khoảng 53,3% giáo viên hiểu năng lực GQVĐ là khả năng xử lý vấn đề bằng cách thu thập thông tin chính xác và thực hiện các phương án giải quyết. 80% giáo viên đánh giá năng lực GQVĐ rất quan trọng đối với học sinh tiểu học.

  2. Thực trạng năng lực GQVĐ của học sinh: 20% học sinh được đánh giá có năng lực GQVĐ rất tốt, 46,7% ở mức bình thường và 30% còn yếu. Điều này cho thấy phần lớn học sinh chưa phát triển đầy đủ năng lực này.

  3. Khó khăn trong tổ chức dạy học phát triển năng lực GQVĐ: Giáo viên gặp khó khăn do nhận thức của học sinh không đồng đều, nhiều em thiếu tự giác, giáo viên phải chuẩn bị kỹ lưỡng và theo dõi sát sao quá trình học tập của học sinh.

  4. Hiệu quả của các biện pháp dạy học tích cực: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc tổ chức các tình huống học tập gắn với thực tiễn, sử dụng phương pháp dạy học theo nhóm và cá nhân, kết hợp đánh giá quá trình giúp nâng cao năng lực GQVĐ của học sinh rõ rệt.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy năng lực GQVĐ của học sinh lớp 4 còn nhiều hạn chế, phù hợp với nhận định của các nghiên cứu trước đây về sự cần thiết phát triển kỹ năng này từ sớm. Việc giáo viên chưa đồng nhất trong nhận thức về năng lực GQVĐ ảnh hưởng đến hiệu quả tổ chức dạy học. Các khó khăn về sự khác biệt năng lực và thái độ học tập của học sinh cũng là thách thức lớn.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc áp dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề theo hướng tích cực, lấy học sinh làm trung tâm đã được chứng minh là hiệu quả trong việc phát triển kỹ năng tư duy và sáng tạo. Việc tổ chức dạy học theo nhóm nhỏ, cá nhân và ngoài lớp học giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tự học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố năng lực GQVĐ của học sinh trước và sau thực nghiệm, bảng tổng hợp nhận thức giáo viên về năng lực GQVĐ, cũng như bảng đánh giá các khó khăn trong dạy học. Những biểu đồ này minh họa rõ sự cải thiện năng lực GQVĐ sau khi áp dụng các biện pháp đổi mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về năng lực GQVĐ: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực GQVĐ, nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức hoạt động học tập tích cực. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và áp dụng các tình huống học tập thực tiễn trong môn Khoa học: Thiết kế bài học gắn liền với đời sống, khuyến khích học sinh tự tìm hiểu, phân tích và giải quyết vấn đề. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học; chủ thể: giáo viên các trường tiểu học.

  3. Đa dạng hóa hình thức tổ chức dạy học: Kết hợp dạy học theo nhóm nhỏ, cá nhân và ngoài lớp học để phát huy tối đa năng lực của từng học sinh, tăng cường sự tương tác và hỗ trợ lẫn nhau. Thời gian: triển khai liên tục; chủ thể: giáo viên và nhà trường.

  4. Đánh giá năng lực GQVĐ theo tiêu chí rõ ràng, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả: Xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực GQVĐ phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 4, giúp giáo viên theo dõi tiến bộ và điều chỉnh phương pháp dạy học kịp thời. Thời gian: hoàn thiện trong 3 tháng; chủ thể: tổ chuyên môn các trường tiểu học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp và phương pháp dạy học phát triển năng lực GQVĐ, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Khoa học và phát triển kỹ năng tư duy cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp phát triển năng lực GQVĐ hỗ trợ trong việc xây dựng chính sách, tổ chức bồi dưỡng giáo viên và cải tiến chương trình đào tạo.

  3. Sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo hữu ích để hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học tích cực, phát triển năng lực học sinh và áp dụng trong thực tiễn giảng dạy.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực GQVĐ trong dạy học môn Khoa học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì và tại sao quan trọng với học sinh tiểu học?
    Năng lực GQVĐ là khả năng huy động kiến thức, kỹ năng và thái độ để hiểu và giải quyết các tình huống chưa rõ ràng. Đây là kỹ năng cốt lõi giúp học sinh phát triển tư duy logic, sáng tạo và tự tin trong học tập cũng như cuộc sống.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh lớp 4?
    Phương pháp dạy học tích cực như dạy học theo tình huống, nhóm nhỏ, thực nghiệm và thảo luận nhóm được chứng minh là hiệu quả trong việc phát triển năng lực GQVĐ, giúp học sinh chủ động tìm tòi và giải quyết vấn đề.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực GQVĐ của học sinh một cách khách quan?
    Đánh giá cần kết hợp giữa đánh giá quá trình và kết quả, sử dụng bộ tiêu chí rõ ràng về các thành tố như tìm hiểu vấn đề, đề xuất giải pháp, thực hiện và điều chỉnh giải pháp, đồng thời khuyến khích học sinh tự đánh giá và đánh giá nhóm.

  4. Khó khăn phổ biến khi phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh là gì?
    Khó khăn bao gồm sự khác biệt về năng lực và thái độ học tập của học sinh, giáo viên cần chuẩn bị kỹ lưỡng và theo dõi sát sao, cũng như thiếu tài liệu và công cụ hỗ trợ phù hợp.

  5. Làm sao để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả các biện pháp phát triển năng lực GQVĐ trong lớp học?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản, linh hoạt áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, thiết kế bài học gắn với thực tiễn, tổ chức đa dạng hình thức học tập và sử dụng công cụ đánh giá phù hợp để theo dõi tiến bộ học sinh.

Kết luận

  • Năng lực giải quyết vấn đề là kỹ năng thiết yếu cần phát triển cho học sinh lớp 4, góp phần nâng cao chất lượng học tập môn Khoa học và phát triển toàn diện năng lực tư duy.
  • Thực trạng tại huyện Thủy Nguyên cho thấy phần lớn học sinh có năng lực GQVĐ ở mức bình thường hoặc yếu, trong khi giáo viên còn nhiều khác biệt trong nhận thức và phương pháp dạy học.
  • Các biện pháp dạy học tích cực, tổ chức học tập theo nhóm, cá nhân và ngoài lớp học, cùng với đánh giá quá trình, đã chứng minh hiệu quả trong việc phát triển năng lực GQVĐ.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực GQVĐ cho học sinh, đồng thời tăng cường đào tạo giáo viên và đổi mới phương pháp dạy học.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đa dạng hóa phương pháp để phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh tiểu học trong các môn học khác.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.