Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, giáo dục Việt Nam đang đối mặt với thách thức nâng cao chất lượng đào tạo nhằm phát triển nguồn nhân lực có năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ) hiệu quả. Theo chương trình Giáo dục phổ thông mới 2018, môn Toán được xác định là môn học trọng tâm để phát triển năng lực tư duy và giải quyết vấn đề cho học sinh (HS). Chủ đề phân số lớp 6 là một nội dung quan trọng, vừa kế thừa kiến thức từ tiểu học, vừa mở rộng các khái niệm mới, giúp HS phát triển năng lực giải quyết các vấn đề toán học gắn liền với thực tiễn.

Mục tiêu nghiên cứu là đề xuất và thực nghiệm các biện pháp dạy học chủ đề phân số theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học cho HS lớp 6 tại các trường THCS trên địa bàn Hải Phòng. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng nhận thức của giáo viên (GV) và HS, đánh giá hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực, đồng thời đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn Toán.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các trường THCS tại Hải Phòng trong năm học 2023-2024, với đối tượng là GV dạy Toán và HS lớp 6. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học, góp phần nâng cao hiệu quả học tập môn Toán, đồng thời trang bị cho HS kỹ năng tư duy và ứng dụng toán học trong cuộc sống. Kết quả nghiên cứu có thể làm cơ sở cho việc đổi mới phương pháp dạy học Toán ở bậc THCS, đặc biệt trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ) được định nghĩa là khả năng sử dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các tình huống không có sẵn quy trình giải quyết rõ ràng. Theo chương trình Giáo dục phổ thông 2018, NLGQVĐ là một trong ba năng lực chung quan trọng cần phát triển ở HS, đặc biệt trong môn Toán. Mô hình NLGQVĐ toán học gồm bốn thành phần chính: (1) Nhận biết và phát hiện vấn đề, (2) Lựa chọn và đề xuất giải pháp, (3) Vận dụng kiến thức và kỹ năng toán học thích hợp, (4) Đánh giá và khái quát hóa giải pháp.

Các lý thuyết nền tảng bao gồm mô hình giải quyết vấn đề của G. Polya với bốn bước: hiểu vấn đề, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch và kiểm tra lại kết quả; cũng như quan điểm của A. Schoenfeld về bốn yếu tố quyết định năng lực giải quyết vấn đề: kiến thức cơ bản, chiến lược giải quyết, kiểm soát và giám sát, niềm tin. Ngoài ra, các nghiên cứu quốc tế như PISA cũng nhấn mạnh khía cạnh sáng tạo trong giải quyết vấn đề.

Khái niệm năng lực được hiểu là sự kết hợp của kiến thức, kỹ năng, thái độ và hành vi nhằm thực hiện hiệu quả một hoạt động nhất định. Trong bối cảnh giáo dục phổ thông, năng lực được hình thành và phát triển thông qua hoạt động học tập và trải nghiệm thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, bao gồm:

  • Phương pháp lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu trong và ngoài nước về năng lực giải quyết vấn đề và phương pháp dạy học môn Toán.
  • Phương pháp khảo sát: Thu thập dữ liệu từ 20 GV dạy Toán và 88 HS lớp 6 tại hai trường THCS ở Hải Phòng bằng bảng hỏi, phỏng vấn và quan sát trực tiếp.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp dạy học tích cực theo hướng phát triển NLGQVĐ trong chủ đề phân số, đánh giá hiệu quả qua các bài kiểm tra và quan sát.
  • Phương pháp thống kê: Phân tích số liệu thu thập được bằng các công cụ thống kê toán học để so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 20 GV và 88 HS được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại các trường THCS tiêu biểu. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 12/2023 đến tháng 4/2024, đảm bảo thu thập đủ dữ liệu phục vụ phân tích và đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về dạy học phát triển NLGQVĐ: 100% GV khảo sát đánh giá việc dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề là quan trọng, trong đó 75% GV cho rằng rất quan trọng. Tuy nhiên, chỉ 40% GV thường xuyên sử dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, còn lại 60% sử dụng không thường xuyên do còn lúng túng trong xây dựng tình huống và tổ chức hoạt động.

  2. Phương pháp dạy học được sử dụng: Phương pháp thuyết trình được 80% GV sử dụng thường xuyên, phương pháp làm việc nhóm chiếm 65%, trong khi phương pháp dạy học dự án chỉ có 10% GV thường xuyên áp dụng. Việc sử dụng các phương pháp tích cực còn hạn chế do khó khăn về thời gian, kỹ năng và nguồn lực.

  3. Thực trạng học sinh: 86.4% HS yêu thích môn Toán, nhưng chỉ khoảng 14.7% HS có thể luôn luôn tự xác định được thông tin đề bài và vấn đề cần giải quyết. Hơn 50% HS gặp khó khăn trong việc tìm cách giải bài toán, 35.6% gặp khó khăn trong trình bày giải pháp, và 29.3% khó khăn trong việc nhận xét, đánh giá lời giải.

  4. Hiệu quả thực nghiệm: Sau khi áp dụng các biện pháp dạy học tích cực, điểm kiểm tra môn Toán của HS tăng trung bình khoảng 15-20%, tỷ lệ HS đạt loại khá và giỏi tăng từ 40% lên 65%. HS thể hiện sự tiến bộ rõ rệt trong kỹ năng phát hiện vấn đề, lựa chọn giải pháp và trình bày lời giải.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy GV nhận thức tốt về tầm quan trọng của phát triển NLGQVĐ nhưng còn hạn chế trong việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực do thiếu kinh nghiệm và thời gian chuẩn bị. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy việc đổi mới phương pháp dạy học đòi hỏi sự hỗ trợ về đào tạo và quản lý.

HS có niềm yêu thích môn Toán cao nhưng kỹ năng giải quyết vấn đề còn yếu, đặc biệt là trong việc xác định thông tin và trình bày giải pháp. Điều này phản ánh đặc điểm tâm lý và nhận thức của HS lớp 6 đang trong giai đoạn chuyển tiếp, cần được hỗ trợ phát triển kỹ năng tư duy và tự học.

Việc áp dụng các biện pháp dạy học tích cực như thiết kế tình huống gợi vấn đề thực tiễn, rèn luyện thao tác tư duy phân tích, tổng hợp, so sánh đã góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng thống kê tỷ lệ HS đạt các mức độ năng lực.

So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này khẳng định vai trò quan trọng của phương pháp dạy học tích cực trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết của việc đào tạo GV và xây dựng tài liệu phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học tích cực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế tình huống gợi vấn đề, kỹ thuật dạy học giải quyết vấn đề và dạy học dự án. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ GV sử dụng thường xuyên các phương pháp này lên ít nhất 70% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ tài liệu dạy học chủ đề phân số theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Bao gồm các tình huống thực tiễn, bài tập đa dạng và hướng dẫn tổ chức hoạt động học tập. Mục tiêu hoàn thành trong 6 tháng và áp dụng rộng rãi tại các trường THCS. Chủ thể thực hiện: Ban biên soạn chương trình, các chuyên gia giáo dục.

  3. Tăng cường áp dụng các phương pháp dạy học tích cực trong lớp học: Khuyến khích GV sử dụng phương pháp làm việc nhóm, dạy học dự án và các kỹ thuật tư duy trong các tiết học Toán. Mục tiêu nâng cao mức độ tham gia tích cực của HS lên trên 80% trong các hoạt động học tập. Chủ thể thực hiện: Hiệu trưởng, tổ chuyên môn các trường THCS.

  4. Tổ chức các hoạt động hỗ trợ HS phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề: Tổ chức câu lạc bộ Toán học, các buổi ngoại khóa, thi giải toán qua các tình huống thực tế nhằm rèn luyện kỹ năng tư duy và vận dụng kiến thức. Mục tiêu tăng cường sự tự tin và năng lực giải quyết vấn đề của HS trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: GV Toán, Ban phụ huynh học sinh.

  5. Đánh giá và điều chỉnh liên tục các biện pháp dạy học: Thu thập phản hồi từ GV và HS, phân tích kết quả học tập để điều chỉnh phương pháp và nội dung phù hợp với đặc điểm từng lớp, từng trường. Mục tiêu duy trì hiệu quả bền vững trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp và kỹ thuật dạy học tích cực cụ thể, giúp GV nâng cao hiệu quả giảng dạy chủ đề phân số, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GV, đồng thời định hướng đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

  3. Sinh viên sư phạm và nghiên cứu sinh ngành giáo dục: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, phát triển phương pháp dạy học tích cực và năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục phổ thông.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển năng lực học sinh, đổi mới chương trình và phương pháp dạy học môn Toán ở bậc THCS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Toán?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng sử dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để xử lý các tình huống không có sẵn giải pháp rõ ràng. Trong dạy học Toán, năng lực này giúp HS phát triển tư duy logic, sáng tạo và ứng dụng kiến thức vào thực tế, nâng cao hiệu quả học tập và kỹ năng sống.

  2. Các biện pháp dạy học tích cực nào được đề xuất để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS lớp 6?
    Các biện pháp gồm thiết kế tình huống gợi vấn đề thực tiễn, rèn luyện thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, dự án và làm việc nhóm.

  3. Làm thế nào để giáo viên xây dựng tình huống gợi vấn đề phù hợp với HS lớp 6?
    GV cần lựa chọn các tình huống gần gũi với thực tế, có độ khó vừa sức, liên quan đến kiến thức phân số đã học, kích thích HS phát hiện vấn đề và vận dụng kiến thức để giải quyết. Ví dụ như bài toán về tính giá tiền một gói hàng hoặc phân chia thời gian trong ngày.

  4. Khó khăn phổ biến của giáo viên khi áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề là gì?
    Khó khăn gồm thiếu hiểu biết sâu về phương pháp, lúng túng trong xây dựng tình huống có vấn đề, mất nhiều thời gian soạn giáo án, khó khăn trong hướng dẫn HS trình bày giải pháp và hạn chế về thời gian tiết học.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề?
    Có thể đánh giá qua kết quả bài kiểm tra, quan sát quá trình HS tham gia hoạt động học tập, mức độ tự tin và khả năng trình bày giải pháp, cũng như sự tiến bộ trong kỹ năng tư duy và vận dụng kiến thức vào thực tế.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về năng lực giải quyết vấn đề toán học, đặc biệt trong chủ đề phân số lớp 6, phù hợp với chương trình Giáo dục phổ thông 2018.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy GV nhận thức tốt về tầm quan trọng của phát triển năng lực giải quyết vấn đề nhưng còn hạn chế trong áp dụng phương pháp dạy học tích cực.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh các biện pháp dạy học tích cực giúp nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS lớp 6.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ GV, nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực cho HS trong thời gian tới.
  • Khuyến nghị tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng áp dụng, đồng thời tăng cường đào tạo GV để đảm bảo hiệu quả bền vững.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS và Sở Giáo dục cần triển khai các biện pháp đề xuất, tổ chức đào tạo GV và đánh giá định kỳ hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, quý độc giả vui lòng liên hệ với tác giả