Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, năng lực tự học (NLTH) của học sinh được xem là yếu tố then chốt giúp các em thích nghi và phát triển trong môi trường học tập ngày càng đa dạng và phức tạp. Theo khảo sát tại trường THCS – THPT Trần Quốc Tuấn, Hà Nội, 61,02% học sinh nhận thức tự học là cần thiết để đạt kết quả cao trong các kỳ thi, tuy nhiên 77,11% học sinh chưa có thời gian cố định để chuẩn bị bài trước khi lên lớp, phản ánh thói quen tự học chưa được hình thành vững chắc. Đề tài “Phát triển năng lực tự học của học sinh trong dạy học chương ‘Ánh sáng’ – Khoa học tự nhiên 7 (Sách kết nối tri thức với cuộc sống)” nhằm xây dựng tiến trình dạy học và công cụ đánh giá năng lực tự học, góp phần nâng cao hiệu quả học tập môn Khoa học tự nhiên cho học sinh trung học cơ sở.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phát triển NLTH thông qua việc tổ chức dạy học các nội dung trong chương “Ánh sáng” thuộc phân môn Vật lý, giúp học sinh chủ động, tích cực trong học tập, đồng thời xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực tự học phù hợp. Phạm vi nghiên cứu được thực hiện tại trường THCS – THPT Trần Quốc Tuấn, trong năm học 2024-2025, với đối tượng là học sinh lớp 7 và giáo viên dạy môn Khoa học tự nhiên. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, đồng thời trang bị cho học sinh kỹ năng tự học, tự quản lý quá trình học tập, đáp ứng yêu cầu học tập suốt đời trong thời đại công nghệ số.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực tự học, trong đó năng lực được hiểu là tổng hợp các thuộc tính tâm sinh lý và trình độ chuyên môn giúp cá nhân hoàn thành hoạt động với chất lượng cao. Năng lực tự học được định nghĩa là khả năng tự xác định mục tiêu, xây dựng kế hoạch, lựa chọn phương pháp học tập, tự đánh giá và điều chỉnh quá trình học tập nhằm đạt kết quả mong muốn. Khung lý thuyết còn bao gồm mô hình bốn thành tố của năng lực tự học: xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch và tự kiểm tra đánh giá, được cụ thể hóa qua các tiêu chí đánh giá chi tiết.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các nguyên tắc dạy học phát triển năng lực tự học trong môn Khoa học tự nhiên, đặc biệt là chương “Ánh sáng” lớp 7, dựa trên chương trình giáo dục phổ thông 2018. Các lý thuyết về phương pháp dạy học tích cực như học tập dựa trên dự án, giải quyết vấn đề, học tập trải nghiệm cũng được vận dụng nhằm tạo môi trường học tập chủ động, phát huy tính tích cực và sáng tạo của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu bao gồm các văn bản pháp luật, chương trình giáo dục phổ thông, sách giáo khoa, tài liệu hướng dẫn dạy học, cùng với dữ liệu khảo sát thực tế tại trường THCS – THPT Trần Quốc Tuấn. Cỡ mẫu khảo sát gồm 9 giáo viên dạy môn Khoa học tự nhiên và 118 học sinh lớp 7.

Phương pháp phân tích dữ liệu chủ yếu là thống kê mô tả và so sánh kết quả khảo sát, sử dụng phiếu điều tra, phiếu đánh giá năng lực tự học, và quan sát thực nghiệm sư phạm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 8 năm 2024 đến tháng 5 năm 2025, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng tiến trình dạy học, tổ chức thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực tự học của học sinh còn hạn chế: 77,11% học sinh không có thời gian cố định để chuẩn bị bài, 8,47% không chuẩn bị bài trước khi lên lớp, và 22,89% chưa nhận thức đúng vai trò của tự học. Điều này cho thấy thói quen tự học chưa được hình thành đồng đều trong học sinh.

  2. Phương pháp dạy học truyền thống chiếm ưu thế: 8/9 giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp thuyết trình, trong khi các phương pháp tích cực như dạy học dự án, hợp tác nhóm, thí nghiệm thực hành được áp dụng hạn chế hoặc rất ít. Việc này ảnh hưởng đến sự chủ động và hứng thú học tập của học sinh.

  3. Khó khăn trong tự học: Học sinh gặp khó khăn do nguồn tài liệu tham khảo hạn chế (32,2%), hướng dẫn chưa chi tiết (60,17%), kiến thức rộng khó bao quát (61,85%), thiếu tự tin và kỹ năng tự quản lý quá trình học (trên 70%). Đây là những rào cản lớn cản trở sự phát triển năng lực tự học.

  4. Hiệu quả của tiến trình dạy học mới: Qua thực nghiệm sư phạm, học sinh được hướng dẫn xây dựng kế hoạch học tập, tham gia thí nghiệm, thảo luận nhóm và tự đánh giá năng lực đã có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực tự học, thể hiện qua điểm trung bình năng lực tự học tăng khoảng 15-20% so với nhóm đối chứng.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học chương “Ánh sáng” là cần thiết và khả thi. Nguyên nhân chính của thực trạng năng lực tự học còn hạn chế là do phương pháp dạy học truyền thống chiếm ưu thế, thiếu môi trường học tập tích cực và kỹ năng tự học chưa được trang bị đầy đủ cho học sinh. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như học tập dựa trên dự án, thí nghiệm thực hành, và đánh giá đa dạng giúp nâng cao năng lực tự học hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố điểm năng lực tự học trước và sau thực nghiệm, bảng so sánh tỷ lệ học sinh có thói quen tự học và nhận thức về tự học, cũng như biểu đồ tần suất sử dụng các phương pháp dạy học của giáo viên. Những kết quả này khẳng định tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học và xây dựng công cụ đánh giá năng lực tự học phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục môn Khoa học tự nhiên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp tích cực như dạy học dự án, thí nghiệm thực hành, học tập hợp tác nhóm nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng phương pháp tích cực lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và giáo viên trường THCS – THPT Trần Quốc Tuấn.

  2. Xây dựng và áp dụng bộ tiêu chí đánh giá năng lực tự học: Thiết kế công cụ đánh giá đa dạng, bao gồm tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng và đánh giá của giáo viên, nhằm theo dõi sự tiến bộ của học sinh trong quá trình học. Thời gian triển khai trong học kỳ I năm học 2025-2026. Chủ thể thực hiện: Tổ chuyên môn Vật lý và Ban giám hiệu.

  3. Tăng cường hướng dẫn kỹ năng tự học cho học sinh: Tổ chức các buổi tập huấn, hướng dẫn học sinh cách lập kế hoạch học tập, quản lý thời gian, tìm kiếm và xử lý thông tin. Mục tiêu 80% học sinh có kế hoạch học tập cá nhân rõ ràng sau 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm và giáo viên bộ môn.

  4. Tạo môi trường học tập tích cực và hỗ trợ từ gia đình: Phối hợp với phụ huynh để giám sát, hỗ trợ học sinh trong việc tự học tại nhà, đồng thời xây dựng các không gian học tập thân thiện, khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động trải nghiệm thực tế. Thời gian thực hiện liên tục trong năm học. Chủ thể thực hiện: Nhà trường và phụ huynh học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Khoa học tự nhiên và Vật lý THCS: Nghiên cứu giúp đổi mới phương pháp dạy học, xây dựng kế hoạch bài giảng phát triển năng lực tự học cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, hướng dẫn chuyên môn về phát triển năng lực tự học trong nhà trường.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Vật lý: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp thực nghiệm sư phạm và công cụ đánh giá năng lực tự học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò và cách hỗ trợ con em phát triển năng lực tự học, phối hợp cùng nhà trường nâng cao hiệu quả học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tự học là gì và tại sao quan trọng?
    Năng lực tự học là khả năng tự xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá quá trình học tập của bản thân. Nó giúp học sinh chủ động, linh hoạt trong học tập và phát triển kỹ năng suốt đời, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục hiện đại.

  2. Phương pháp dạy học nào giúp phát triển năng lực tự học hiệu quả?
    Các phương pháp tích cực như dạy học dự án, thí nghiệm thực hành, học tập hợp tác nhóm và giải quyết vấn đề được chứng minh là hiệu quả trong việc phát triển năng lực tự học cho học sinh.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực tự học của học sinh?
    Đánh giá năng lực tự học cần kết hợp đánh giá quá trình và sản phẩm học tập, sử dụng các tiêu chí cụ thể về xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và tự đánh giá, đồng thời khuyến khích học sinh tham gia tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng.

  4. Khó khăn phổ biến của học sinh khi tự học là gì?
    Học sinh thường gặp khó khăn về thiếu kỹ năng lập kế hoạch, quản lý thời gian, thiếu nguồn tài liệu tham khảo, thiếu tự tin và chưa biết cách tự đánh giá hiệu quả học tập.

  5. Làm sao giáo viên có thể hỗ trợ học sinh phát triển năng lực tự học?
    Giáo viên cần hướng dẫn kỹ năng tự học, tạo môi trường học tập tích cực, sử dụng phương pháp dạy học tích cực, giao nhiệm vụ cụ thể và đánh giá liên tục để khích lệ học sinh tự chủ trong học tập.

Kết luận

  • Năng lực tự học là yếu tố thiết yếu giúp học sinh THCS phát triển toàn diện và thích ứng với yêu cầu giáo dục hiện đại.
  • Thực trạng tại trường THCS – THPT Trần Quốc Tuấn cho thấy năng lực tự học của học sinh còn nhiều hạn chế do phương pháp dạy học truyền thống và thiếu kỹ năng tự học.
  • Việc xây dựng tiến trình dạy học chương “Ánh sáng” và bộ tiêu chí đánh giá năng lực tự học đã góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực tự học cho học sinh.
  • Đề xuất đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường hướng dẫn kỹ năng tự học và phối hợp với gia đình là giải pháp then chốt để phát triển năng lực tự học.
  • Tiếp tục triển khai thực nghiệm mở rộng và đào tạo giáo viên là bước tiếp theo nhằm nhân rộng mô hình và nâng cao chất lượng giáo dục.

Hãy bắt đầu áp dụng các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực tự học ngay hôm nay để tạo nền tảng vững chắc cho sự thành công của học sinh trong tương lai!