Tổng quan nghiên cứu

Huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích tự nhiên khoảng 60.855 ha, là một vùng núi cao có tiềm năng phát triển du lịch cộng đồng (DLCĐ) rất lớn nhờ tài nguyên thiên nhiên phong phú và bản sắc văn hóa đa dạng của 10 dân tộc anh em như Dao, Tày, Kinh, Sán Chỉ, Cao Lan, Hoa. Giai đoạn 2015-2019, huyện đã chứng kiến sự quan tâm đầu tư vào cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển du lịch nói chung và DLCĐ nói riêng. Tuy nhiên, thực trạng phát triển DLCĐ tại Ba Chẽ vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, với sự tham gia của cộng đồng địa phương còn hạn chế, lợi ích kinh tế chưa được phân bổ công bằng và chưa bền vững.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc cập nhật, hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về DLCĐ; đánh giá thực trạng tài nguyên du lịch và phát triển DLCĐ tại Ba Chẽ; phân tích các khó khăn, thách thức và yếu tố ảnh hưởng; đồng thời đề xuất các định hướng và giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển DLCĐ bền vững tại địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi huyện Ba Chẽ, giai đoạn 2015-2019 với tầm nhìn đến năm 2030, sử dụng số liệu sơ cấp và thứ cấp thu thập từ các cơ quan chức năng và khảo sát thực tế.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc bảo tồn và phát huy giá trị tài nguyên thiên nhiên, văn hóa đặc sắc của các dân tộc mà còn góp phần nâng cao đời sống người dân, phát triển kinh tế địa phương, đồng thời tạo cơ sở khoa học và pháp lý cho công tác quản lý, đầu tư phát triển du lịch cộng đồng tại Ba Chẽ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển du lịch cộng đồng và du lịch bền vững. Khái niệm du lịch được hiểu là hoạt động di chuyển đến nơi khác với môi trường sống thường xuyên nhằm mục đích tham quan, nghỉ dưỡng, giải trí, theo Luật Du lịch Việt Nam (2017). Du lịch cộng đồng được định nghĩa là hình thức du lịch do cộng đồng dân cư tổ chức, quản lý và làm chủ, nhằm bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, văn hóa và mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Tài nguyên du lịch: Bao gồm tài nguyên thiên nhiên và nhân văn, là yếu tố cơ bản hình thành sản phẩm du lịch.
  • Sản phẩm du lịch cộng đồng: Tổng hợp các dịch vụ du lịch do cộng đồng cung cấp, dựa trên khai thác tài nguyên địa phương.
  • Nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng: Bao gồm sự tham gia của cộng đồng, chia sẻ lợi ích công bằng, bảo tồn tài nguyên và phát triển bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường.

Mô hình phát triển DLCĐ được xây dựng dựa trên sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn văn hóa, phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, đồng thời tăng cường vai trò làm chủ của cộng đồng trong quản lý và khai thác du lịch.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập số liệu sơ cấp và thứ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập liên tục từ các năm 2015-2019, bao gồm báo cáo kinh tế - xã hội, tài nguyên đất đai, tài nguyên nước, và các số liệu liên quan đến du lịch từ các cơ quan chức năng huyện Ba Chẽ. Số liệu sơ cấp được thu thập trong năm 2019 thông qua khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu với các hộ dân tham gia hoạt động du lịch cộng đồng, cán bộ quản lý và các bên liên quan.

Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 150 hộ dân tại các xã trọng điểm phát triển du lịch cộng đồng như Nam Sơn, Thanh Lâm, Lương Mông. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng số theo tỷ lệ dân số và mức độ tham gia du lịch cộng đồng. Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả, phân tích SWOT và so sánh tỷ lệ phần trăm để đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2019 đến tháng 12/2019, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, xử lý, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tiềm năng tài nguyên du lịch phong phú: Ba Chẽ sở hữu nhiều di tích lịch sử - văn hóa như Miếu Ông - Miếu Bà, Lò gốm cổ, các thác nước đẹp như Thác Trúc, Thác Khe Lạnh, cùng với các đặc sản địa phương như mía Đồn Đạc, ba kích Minh Cầm. Diện tích đất nông nghiệp chiếm khoảng 30% tổng diện tích, với nhiều vùng đất đồi núi thích hợp phát triển du lịch sinh thái và nông nghiệp kết hợp du lịch.

  2. Cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch còn hạn chế: Mặc dù có sự đầu tư cải thiện cơ sở vật chất, hạ tầng kỹ thuật, nhưng các cơ sở lưu trú, dịch vụ ăn uống và vận chuyển vẫn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu khách du lịch. Tỷ lệ khách du lịch quốc tế và nội địa đến Ba Chẽ tăng trung bình khoảng 8-10% mỗi năm nhưng chưa tạo ra nguồn thu ổn định cho cộng đồng.

  3. Nguồn nhân lực du lịch còn yếu: Người dân địa phương chủ yếu là lao động chưa qua đào tạo chuyên môn, trình độ nghiệp vụ còn hạn chế. Tuy nhiên, họ có thế mạnh về hiểu biết văn hóa bản địa và sự hiếu khách. Tỷ lệ người dân tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch cộng đồng chỉ chiếm khoảng 25-30%, phần lớn tham gia tự phát và không đều.

  4. Lợi ích kinh tế chưa được phân bổ công bằng: Thu nhập từ du lịch cộng đồng chưa ổn định, phụ thuộc vào mùa vụ. Lợi ích kinh tế chủ yếu tập trung vào một số hộ gia đình cung cấp dịch vụ homestay và bán hàng thủ công, trong khi nhiều người dân khác chưa được hưởng lợi rõ ràng. Tỷ lệ lợi nhuận tái đầu tư cho cộng đồng còn thấp, chưa đến 15%.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp quản lý, thiếu chính sách hỗ trợ đào tạo và phát triển nguồn nhân lực, cũng như chưa có mô hình quản lý du lịch cộng đồng hiệu quả, minh bạch. So với các mô hình thành công tại Sín Chải (Sa Pa) và Bản Lác (Mai Châu), Ba Chẽ còn thiếu ban quản lý chuyên trách và sự hỗ trợ từ các tổ chức phi chính phủ.

Việc phát triển du lịch cộng đồng tại Ba Chẽ cần chú trọng bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò và lợi ích của du lịch. Các số liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng khách du lịch, bảng phân bổ thu nhập và sơ đồ tổ chức quản lý du lịch cộng đồng để minh họa rõ hơn các vấn đề và tiềm năng.

Kết quả nghiên cứu khẳng định rằng phát triển DLCĐ tại Ba Chẽ không chỉ góp phần phát triển kinh tế mà còn bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và văn hóa, nâng cao chất lượng cuộc sống người dân, phù hợp với xu hướng phát triển du lịch bền vững hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực nguồn nhân lực địa phương: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng nghiệp vụ du lịch, quản lý dịch vụ homestay, hướng dẫn viên du lịch cho người dân. Mục tiêu nâng tỷ lệ lao động có trình độ chuyên môn lên ít nhất 50% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện: UBND huyện phối hợp với các trường đào tạo và tổ chức phi chính phủ.

  2. Xây dựng mô hình quản lý du lịch cộng đồng chuyên nghiệp: Thành lập Ban quản lý du lịch cộng đồng tại các xã trọng điểm, chịu trách nhiệm điều phối hoạt động, phân phối lợi ích công bằng và giám sát bảo tồn tài nguyên. Thời gian thực hiện trong 1 năm, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ các tổ chức phát triển du lịch.

  3. Đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch: Cải thiện hệ thống giao thông, cơ sở lưu trú, dịch vụ ăn uống và quảng bá du lịch. Mục tiêu tăng lượng khách du lịch nội địa và quốc tế lên 15% mỗi năm trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ninh phối hợp với UBND huyện.

  4. Khuyến khích sự tham gia và chia sẻ lợi ích của cộng đồng: Xây dựng chính sách hỗ trợ tài chính, ưu đãi thuế cho các hộ gia đình tham gia phát triển DLCĐ; đồng thời tổ chức các chương trình tuyên truyền nâng cao nhận thức về bảo tồn văn hóa và môi trường. Thời gian triển khai liên tục, đánh giá hiệu quả hàng năm.

  5. Tăng cường quảng bá và xúc tiến du lịch cộng đồng: Sử dụng các kênh truyền thông đa dạng, tổ chức sự kiện văn hóa, lễ hội truyền thống để thu hút khách du lịch. Mục tiêu nâng cao nhận diện thương hiệu du lịch Ba Chẽ trong nước và quốc tế trong vòng 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về du lịch và phát triển nông thôn: Sử dụng luận văn làm cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy hoạch phát triển du lịch cộng đồng phù hợp với đặc thù địa phương.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực phát triển bền vững và du lịch: Tham khảo để thiết kế các dự án hỗ trợ phát triển DLCĐ, đào tạo nguồn nhân lực và bảo tồn văn hóa.

  3. Doanh nghiệp du lịch và các nhà đầu tư: Nắm bắt tiềm năng và thực trạng phát triển du lịch cộng đồng tại Ba Chẽ để đầu tư hiệu quả, đồng thời phát triển sản phẩm du lịch phù hợp với nhu cầu thị trường.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các nhóm cộng đồng dân tộc thiểu số: Hiểu rõ vai trò, lợi ích và trách nhiệm trong phát triển du lịch cộng đồng, từ đó tích cực tham gia và hưởng lợi từ hoạt động du lịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch cộng đồng là gì và có điểm khác biệt gì so với du lịch truyền thống?
    Du lịch cộng đồng là hình thức du lịch do chính cộng đồng dân cư tổ chức, quản lý và làm chủ, nhằm bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, văn hóa và mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng. Khác với du lịch truyền thống, DLCĐ chú trọng sự tham gia và quyền lợi của người dân địa phương, đồng thời bảo vệ môi trường và văn hóa bản địa.

  2. Tại sao phát triển du lịch cộng đồng lại quan trọng đối với huyện Ba Chẽ?
    Ba Chẽ có tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đa dạng, nhưng kinh tế còn nghèo, cơ sở hạ tầng hạn chế. Phát triển DLCĐ giúp khai thác tiềm năng này, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân, đồng thời bảo tồn các giá trị văn hóa và môi trường đặc trưng của địa phương.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển du lịch cộng đồng ở Ba Chẽ là gì?
    Khó khăn gồm nguồn nhân lực chưa được đào tạo bài bản, cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ, sự tham gia của cộng đồng còn hạn chế, lợi ích kinh tế chưa phân bổ công bằng và thiếu mô hình quản lý hiệu quả.

  4. Làm thế nào để cộng đồng địa phương có thể tham gia hiệu quả vào phát triển du lịch cộng đồng?
    Cần nâng cao nhận thức, đào tạo kỹ năng, xây dựng mô hình quản lý dân chủ, minh bạch, đồng thời tạo cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng và hỗ trợ tài chính, kỹ thuật từ các cơ quan chức năng và tổ chức hỗ trợ.

  5. Các giải pháp đề xuất có thể được triển khai trong thời gian bao lâu để thấy hiệu quả?
    Các giải pháp như đào tạo nhân lực, xây dựng mô hình quản lý có thể triển khai trong 1-3 năm, trong khi đầu tư cơ sở hạ tầng và quảng bá du lịch cần kế hoạch dài hạn 3-5 năm để đạt hiệu quả bền vững.

Kết luận

  • Ba Chẽ có tiềm năng lớn về tài nguyên thiên nhiên và văn hóa để phát triển du lịch cộng đồng bền vững.
  • Thực trạng phát triển DLCĐ còn nhiều hạn chế về cơ sở hạ tầng, nguồn nhân lực và sự tham gia của cộng đồng.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp toàn diện nhằm nâng cao năng lực, xây dựng mô hình quản lý, đầu tư hạ tầng và tăng cường quảng bá.
  • Việc phát triển DLCĐ tại Ba Chẽ góp phần bảo tồn văn hóa, nâng cao đời sống người dân và phát triển kinh tế địa phương.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai đào tạo, xây dựng ban quản lý du lịch cộng đồng và huy động nguồn lực đầu tư trong giai đoạn 2021-2025.

Để góp phần phát triển du lịch cộng đồng tại Ba Chẽ một cách hiệu quả và bền vững, các cơ quan quản lý, tổ chức và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ, đồng thời áp dụng các giải pháp đề xuất trong luận văn này. Hành động ngay hôm nay sẽ tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển du lịch cộng đồng trong tương lai.