Tổng quan nghiên cứu

Việc thu hồi đất để phát triển các dự án hạ tầng lớn là một trong những vấn đề cấp thiết tại nhiều địa phương Việt Nam, trong đó huyện Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang, nổi bật với dự án xây dựng Cảng hàng không quốc tế Phú Quốc. Tính đến năm 2016, Phú Quốc có 248 dự án đầu tư với diện tích ảnh hưởng lên đến khoảng 10.000 hộ dân, trong đó 8.740 hộ đã được di dời. Dự án sân bay quốc tế với tổng diện tích thu hồi đất gần 900ha, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống kinh tế của 651 hộ gia đình. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích sự thay đổi đời sống kinh tế của các hộ dân trước và sau tái định cư trong giai đoạn 2005-2015, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân bị ảnh hưởng.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hộ gia đình bị thu hồi đất thuộc khu vực xây dựng Cảng hàng không quốc tế Phú Quốc, với dữ liệu sơ cấp thu thập từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2017 và dữ liệu thứ cấp từ năm 2005-2015. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá hiệu quả chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các quyết định quản lý đất đai và phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương. Các chỉ số như diện tích đất thu hồi bình quân 13.803,38m2/hộ, số tiền bồi thường bình quân 473,88 triệu đồng/hộ, và tỷ lệ hộ có thu nhập giảm sau tái định cư lên đến 83,93% là những dữ liệu then chốt phản ánh thực trạng đời sống kinh tế của người dân.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung sinh kế bền vững của Bộ Phát triển Quốc tế Anh (DFID), tập trung phân tích năm loại vốn sinh kế: vốn con người, vốn xã hội, vốn tự nhiên, vốn vật chất và vốn tài chính.

  • Vốn con người bao gồm kỹ năng, kiến thức, sức khỏe và khả năng lao động, quyết định khả năng thích ứng và phát triển sinh kế của hộ gia đình.
  • Vốn xã hội là mạng lưới quan hệ xã hội, giúp tăng cường sự tin cậy, tiếp cận thông tin và cơ hội việc làm.
  • Vốn tự nhiên chủ yếu là đất đai và các nguồn tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt quan trọng với các hộ nông nghiệp.
  • Vốn vật chất bao gồm tài sản vật chất như nhà cửa, phương tiện đi lại, cơ sở hạ tầng.
  • Vốn tài chính là nguồn tiền mặt, tiết kiệm, và các khoản thu nhập khác giúp hộ gia đình duy trì và phát triển sinh kế.

Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng các lý thuyết về chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư theo pháp luật Việt Nam, đặc biệt là các văn bản quy phạm pháp luật như Luật Đất đai 2013, Nghị định số 47/2014/NĐ-CP và các Thông tư hướng dẫn liên quan.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp dữ liệu thứ cấp và sơ cấp. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, văn bản pháp luật, số liệu thống kê của địa phương và các nghiên cứu liên quan. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 56 hộ gia đình bị thu hồi đất (chiếm 8,6% tổng số hộ bị ảnh hưởng), trong đó có 26 hộ tái định cư, cùng 10 chuyên gia và 15 phỏng vấn định tính với đại diện hộ gia đình.

Phương pháp chọn mẫu thuận tiện được áp dụng do khó khăn trong việc xác định và tiếp cận toàn bộ đối tượng nghiên cứu. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Stata với các phương pháp thống kê mô tả, so sánh và phân tích định tính nhằm đánh giá sự thay đổi các nguồn vốn sinh kế và thu nhập trước và sau tái định cư. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2017, với số liệu thứ cấp từ 2005-2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi diện tích đất và nguồn lực tự nhiên: Trước khi thu hồi, diện tích đất bình quân mỗi hộ là khoảng 10.005,36m2, sau thu hồi giảm còn khoảng 1.416,73m2, tương đương giảm 85,8%. Có 57,14% hộ bị thu hồi toàn bộ diện tích đất sản xuất, buộc phải tái định cư và chuyển đổi nghề nghiệp.

  2. Nguồn lực tài chính và sử dụng tiền bồi thường: Bình quân mỗi hộ nhận được 473,88 triệu đồng tiền bồi thường, trong đó có hộ nhận tối đa 4,3 tỷ đồng. Khoảng 98,21% hộ sử dụng tiền bồi thường để xây dựng, sửa chữa nhà ở; 89,29% mua xe máy; 32,14% gửi tiết kiệm. Tuy nhiên, 83,93% hộ có thu nhập thực tế giảm sau tái định cư, giảm trung bình 0,65% so với trước khi điều chỉnh lạm phát.

  3. Nguồn lực con người và xã hội: Chủ hộ có độ tuổi trung bình 53,32 tuổi, phần lớn trình độ học vấn thấp (80,36% chỉ học hết tiểu học). Tỷ lệ lao động chính bình quân 2,07 người/hộ, lao động phụ thuộc 1,02 người/hộ. Tỷ lệ thay đổi nghề nghiệp thấp (30,35%), thất nghiệp chiếm 5,35%. Tỷ lệ tham gia các tổ chức xã hội thấp, ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận thông tin và hỗ trợ.

  4. Ảnh hưởng của tái định cư đến thu nhập: Hộ phải tái định cư có tỷ lệ tăng thu nhập thấp hơn (13,04%) so với hộ không phải tái định cư (25%). Quyết định đầu tư sản xuất kinh doanh làm tăng khả năng tăng thu nhập (30,77% hộ đầu tư có thu nhập tăng so với 11,63% hộ không đầu tư). Diện tích đất thu hồi lớn hơn cũng liên quan đến khả năng tăng thu nhập do nhận được tiền bồi thường nhiều hơn.

Thảo luận kết quả

Sự giảm sút diện tích đất sản xuất nông nghiệp là nguyên nhân chính làm thay đổi cơ cấu sinh kế của các hộ dân, buộc họ phải chuyển đổi nghề nghiệp hoặc làm thuê trong các ngành dịch vụ. Mặc dù tiền bồi thường giúp cải thiện tài sản vật chất như nhà cửa và phương tiện đi lại, nhưng phần lớn hộ gia đình vẫn gặp khó khăn trong việc duy trì thu nhập ổn định do hạn chế về trình độ học vấn, kỹ năng nghề nghiệp và thiếu cơ hội việc làm tại nơi ở mới.

So với các nghiên cứu tại các địa phương khác, kết quả tương đồng về việc thu hồi đất ảnh hưởng tiêu cực đến thu nhập và sinh kế của người dân, đặc biệt khi không có chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp hiệu quả. Việc bố trí tái định cư cách xa nơi ở cũ và thiếu các dịch vụ xã hội cũng làm giảm khả năng hòa nhập cộng đồng và tiếp cận việc làm mới. Các biểu đồ so sánh thu nhập trước và sau tái định cư, cũng như phân tích tỷ lệ lao động và trình độ học vấn, sẽ minh họa rõ nét những thay đổi này.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và chuyển đổi nghề nghiệp: Cần tổ chức các lớp đào tạo nghề phù hợp với điều kiện địa phương, tập trung vào nâng cao kỹ năng cho lao động trung niên và người cao tuổi nhằm tăng khả năng tìm kiếm việc làm mới. Thời gian thực hiện trong vòng 1-2 năm, do các cơ quan lao động và giáo dục phối hợp thực hiện.

  2. Cải thiện chính sách tái định cư: Bố trí khu tái định cư gần khu vực có nhiều cơ hội việc làm và dịch vụ xã hội, giảm khoảng cách di chuyển so với nơi ở cũ để thuận tiện cho sinh hoạt và làm việc. Chủ thể thực hiện là chính quyền địa phương và Ban quản lý dự án, với kế hoạch triển khai trong 3 năm tới.

  3. Hỗ trợ quản lý và sử dụng hiệu quả tiền bồi thường: Tư vấn, hướng dẫn người dân cách sử dụng tiền bồi thường để đầu tư sản xuất kinh doanh hoặc tiết kiệm sinh lời, tránh chi tiêu không hiệu quả. Thời gian triển khai ngay sau khi chi trả bồi thường, do các tổ chức tín dụng và chính quyền địa phương phối hợp thực hiện.

  4. Phát triển cơ sở hạ tầng và dịch vụ xã hội tại khu tái định cư: Đầu tư xây dựng trường học, cơ sở y tế, chợ và các dịch vụ thiết yếu để nâng cao chất lượng cuộc sống và tạo điều kiện thuận lợi cho người dân hòa nhập cộng đồng mới. Chủ thể thực hiện là chính quyền địa phương, với lộ trình 3-5 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đất đai và phát triển đô thị: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về tác động của thu hồi đất và tái định cư, giúp hoàn thiện chính sách và quy trình quản lý.

  2. Các nhà hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội: Thông tin về sự thay đổi sinh kế và thu nhập của người dân sau tái định cư hỗ trợ xây dựng các chương trình hỗ trợ phù hợp, đảm bảo phát triển bền vững.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và viện nghiên cứu: Cơ sở để triển khai các dự án hỗ trợ đào tạo nghề, phát triển cộng đồng và nghiên cứu sâu hơn về tác động xã hội của các dự án thu hồi đất.

  4. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng: Giúp hiểu rõ quyền lợi, chính sách bồi thường, hỗ trợ và các cơ hội phát triển sinh kế mới, từ đó chủ động thích ứng và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao thu nhập của người dân giảm sau khi tái định cư dù nhận được tiền bồi thường?
    Tiền bồi thường thường được sử dụng để xây dựng nhà cửa hoặc chi tiêu tiêu dùng, trong khi thu nhập chính từ sản xuất nông nghiệp bị mất do đất bị thu hồi. Ngoài ra, trình độ học vấn thấp và thiếu kỹ năng nghề mới khiến người dân khó tìm việc làm ổn định.

  2. Việc tái định cư có ảnh hưởng như thế nào đến đời sống xã hội của người dân?
    Tái định cư làm thay đổi môi trường sống, gây khó khăn trong hòa nhập cộng đồng mới do thiếu các dịch vụ xã hội, cơ sở hạ tầng và mạng lưới quan hệ xã hội. Điều này ảnh hưởng đến tâm lý và khả năng tiếp cận việc làm của người dân.

  3. Chính sách bồi thường và hỗ trợ hiện nay có đủ để đảm bảo cuộc sống cho người dân không?
    Chính sách đã có nhiều cải tiến, nhưng vẫn còn hạn chế về mức bồi thường so với giá thị trường và thiếu các chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp, đào tạo kỹ năng, dẫn đến nhiều hộ vẫn gặp khó khăn sau tái định cư.

  4. Người dân có xu hướng sử dụng tiền bồi thường như thế nào?
    Phần lớn sử dụng tiền để xây dựng, sửa chữa nhà ở (98,21%), mua xe máy (89,29%) và mua sắm đồ dùng sinh hoạt (82,14%). Một số gửi tiết kiệm để bảo toàn vốn, ít đầu tư vào sản xuất kinh doanh do thiếu kinh nghiệm và kỹ năng.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả tái định cư và ổn định sinh kế cho người dân?
    Cần kết hợp chính sách đào tạo nghề, hỗ trợ việc làm, cải thiện cơ sở hạ tầng khu tái định cư và tăng cường tư vấn quản lý tài chính cá nhân. Sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng là yếu tố then chốt.

Kết luận

  • Thu hồi đất xây dựng Cảng hàng không quốc tế Phú Quốc đã làm giảm đáng kể diện tích đất sản xuất nông nghiệp của các hộ dân, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế truyền thống.
  • Tiền bồi thường giúp cải thiện tài sản vật chất nhưng không đủ bù đắp hoàn toàn thiệt hại về thu nhập và sinh kế lâu dài.
  • Trình độ học vấn thấp và thiếu kỹ năng nghề mới là rào cản lớn trong việc chuyển đổi nghề nghiệp và tìm kiếm việc làm ổn định.
  • Việc bố trí tái định cư chưa tối ưu về vị trí và dịch vụ xã hội, gây khó khăn trong hòa nhập cộng đồng và tiếp cận việc làm.
  • Cần triển khai đồng bộ các giải pháp đào tạo nghề, hỗ trợ việc làm, cải thiện cơ sở hạ tầng và tư vấn quản lý tài chính để nâng cao chất lượng đời sống người dân sau tái định cư.

Next steps: Triển khai các chương trình đào tạo nghề và hỗ trợ việc làm trong vòng 1-2 năm; cải thiện chính sách tái định cư và đầu tư cơ sở hạ tầng trong 3-5 năm tới.

Call to action: Các cơ quan quản lý, tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp nhằm đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân bị ảnh hưởng bởi các dự án thu hồi đất.