Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, chuỗi giá trị toàn cầu (Global Value Chain - GVC) ngày càng trở thành một chủ đề nghiên cứu quan trọng nhằm hiểu rõ sự phân công lao động và phân phối lợi ích giữa các quốc gia trong sản xuất và thương mại. Mặt hàng cà phê, với vai trò là một trong những nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, chiếm vị trí thứ hai thế giới về sản lượng xuất khẩu, là một ví dụ điển hình cho sự tham gia của các chủ thể Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu. Niên vụ 2017-2018, sản lượng cà phê Việt Nam đạt 28,5 triệu bao, tăng so với 25,54 triệu bao niên vụ trước, phản ánh sự phục hồi nhờ điều kiện thời tiết thuận lợi.

Tuy nhiên, giá trị gia tăng của cà phê Việt Nam chủ yếu tập trung ở khâu sản xuất nguyên liệu với tỷ lệ xuất khẩu cà phê thô chiếm tới 90%, trong khi tỷ lệ cà phê chế biến sâu chỉ chiếm khoảng 10%. Điều này đặt ra thách thức lớn trong việc nâng cao giá trị gia tăng và vị thế của cà phê Việt Nam trên thị trường quốc tế. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích sự tham gia của các chủ thể Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu đối với mặt hàng cà phê, từ đó đề xuất các giải pháp thúc đẩy nâng cao giá trị gia tăng và mở rộng thị phần xuất khẩu.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào thị trường cà phê toàn cầu trong giai đoạn 2010-2019, với trọng tâm phân tích các khâu trong chuỗi giá trị cà phê từ sản xuất, chế biến đến phân phối và marketing. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho các chính sách phát triển ngành cà phê bền vững, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh của Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về chuỗi giá trị toàn cầu, trong đó nổi bật là:

  • Khái niệm chuỗi giá trị toàn cầu (GVC): Theo Kaplinsky và Morris (2003), chuỗi giá trị là tập hợp các hoạt động từ nghiên cứu, sản xuất, chế biến đến phân phối và marketing nhằm tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm cuối cùng. Chuỗi giá trị toàn cầu mở rộng phạm vi hoạt động này vượt ra ngoài biên giới quốc gia, cho phép các quốc gia tham gia vào các khâu khác nhau trong chuỗi nhằm tối ưu hóa hiệu quả và chi phí.

  • Mô hình quản trị chuỗi giá trị toàn cầu (Governance): Gereffi (2005) phân loại mô hình quản trị thành năm loại: thị trường, chuỗi giá trị mẫu, chuỗi giá trị quan hệ, chuỗi giá trị phụ thuộc và cấp bậc. Mỗi mô hình phản ánh mức độ phức tạp giao dịch, khả năng hệ thống hóa và sự bất cân xứng quyền lực giữa các bên tham gia.

  • Phân chia lợi ích kinh tế trong chuỗi giá trị: Lợi ích được phân bổ không đồng đều giữa các khâu trong chuỗi, với các hoạt động như nghiên cứu và marketing tạo ra giá trị gia tăng cao hơn nhiều so với khâu sản xuất nguyên liệu thô.

  • Giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị (Upgrading): Bao gồm nâng cấp quy trình, sản phẩm, chức năng và toàn chuỗi nhằm chuyển dịch sang các hoạt động có giá trị gia tăng cao hơn, tăng cường năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: chuỗi giá trị toàn cầu, quản trị chuỗi giá trị, giá trị gia tăng, nâng cấp chuỗi giá trị, và sự tham gia của các chủ thể trong chuỗi.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng nhằm phân tích toàn diện sự tham gia của Việt Nam trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp từ các báo cáo ngành, số liệu thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Tổng cục Hải quan, Tổ chức Cà phê Quốc tế (ICO), Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên (WASI), cùng các nghiên cứu học thuật trong và ngoài nước.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích mô hình chuỗi giá trị cà phê toàn cầu, so sánh tỷ trọng giá trị gia tăng ở các khâu khác nhau, đánh giá vai trò và mức độ tham gia của các chủ thể Việt Nam. So sánh sự khác biệt giữa Việt Nam và các quốc gia xuất khẩu cà phê lớn như Brazil, Colombia về sản lượng, cơ cấu sản phẩm và giá trị gia tăng.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu được thu thập từ các vùng trồng cà phê trọng điểm như Tây Nguyên, Đông Nam Bộ, cùng các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu cà phê lớn tại Việt Nam. Phương pháp chọn mẫu tập trung vào các chủ thể đại diện cho từng khâu trong chuỗi giá trị.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu và diễn biến thị trường cà phê trong giai đoạn 2010-2019, với trọng tâm là niên vụ 2017-2018 và dự báo đến năm 2019.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khả năng áp dụng thực tiễn cao trong việc đề xuất các giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cà phê Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ tập trung cao trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu: Theo Tổ chức Cà phê Quốc tế (ICO), Brazil và Colombia chiếm 60,4% tổng xuất khẩu cà phê Arabica xanh, trong khi Việt Nam chiếm 60% tổng khối lượng cà phê Robusta xuất khẩu toàn cầu. Tiêu thụ cà phê toàn cầu năm 2017-2018 tăng 1,8% lên 161,93 triệu bao, trong đó châu Á - Thái Bình Dương tăng 3,1%, Bắc Mỹ tăng 2,6%, châu Âu tăng 0,5%. Các tập đoàn đa quốc gia như Proctor & Gamble, Kraft Foods, Nestle chi phối khâu chế biến và marketing, tạo ra giá trị gia tăng cao nhất.

  2. Cơ cấu sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam còn phụ thuộc vào cà phê thô: Tỷ lệ cà phê chế biến sâu chỉ chiếm khoảng 10% tổng sản lượng cà phê nhân, trong khi xuất khẩu cà phê thô chiếm tới 90%. Giá trị gia tăng từ khâu chế biến sâu có thể đạt từ 70-100 triệu đồng/tấn cà phê quy nhân, nhưng Việt Nam chưa tận dụng hiệu quả tiềm năng này.

  3. Thị trường xuất khẩu đa dạng và tăng trưởng tích cực: Năm 2018, xuất khẩu cà phê Việt Nam đạt 1.968 tấn, tăng 12,27% so với năm trước. EU chiếm 40% lượng xuất khẩu, Đông Nam Á chiếm 13%, với mức tăng trưởng lần lượt 19,1% và 102,5% về lượng. Thị phần cà phê Việt Nam tại Nga tăng từ 30,7% năm 2017 lên 50,3% năm 2018, trở thành nhà cung cấp số 1 tại thị trường này.

  4. Thách thức về chất lượng và nhân lực trong sản xuất cà phê: Các vùng trồng cà phê trọng điểm như Tây Nguyên và Gia Lai đối mặt với tình trạng cà phê già cỗi, mất mùa, thiếu nhân công thu hoạch và giá cả bấp bênh. Ví dụ, công thu hoạch tăng từ 850.000 đồng/tấn lên 1 triệu đồng/tấn, trong khi giá cà phê nhân xô chỉ khoảng 36 triệu đồng/tấn, khiến người nông dân lỗ.

Thảo luận kết quả

Sự tập trung quyền lực trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu chủ yếu nằm ở khâu chế biến, phân phối và marketing do các tập đoàn đa quốc gia kiểm soát, tạo ra giá trị gia tăng cao nhất. Việt Nam, mặc dù là nước xuất khẩu cà phê Robusta lớn nhất thế giới, vẫn chủ yếu tham gia ở khâu sản xuất nguyên liệu thô với giá trị gia tăng thấp, dẫn đến lợi ích kinh tế thu được hạn chế.

Việc xuất khẩu chủ yếu cà phê thô khiến Việt Nam chưa xây dựng được thương hiệu mạnh trên thị trường quốc tế, đồng thời phải nhập khẩu cà phê chế biến sâu với khối lượng lớn để đáp ứng nhu cầu nội địa. Điều này phản ánh sự thiếu liên kết chặt chẽ giữa các khâu trong chuỗi giá trị và hạn chế trong công nghệ chế biến.

Thách thức về nhân lực và chất lượng sản phẩm tại các vùng trồng cà phê trọng điểm ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng cà phê, làm giảm khả năng cạnh tranh của Việt Nam trên thị trường toàn cầu. Các hoạt động đào tạo kỹ thuật canh tác bền vững và hỗ trợ tái canh cây cà phê của các doanh nghiệp như Nestlé đã góp phần cải thiện tình hình, nhưng cần được nhân rộng và đồng bộ hơn.

So sánh với các quốc gia như Brazil, Colombia, Việt Nam còn hạn chế trong việc đa dạng hóa sản phẩm và nâng cấp chuỗi giá trị, đặc biệt trong khâu chế biến sâu và marketing. Việc áp dụng các mô hình quản trị chuỗi giá trị hiệu quả và nâng cấp chuỗi giá trị theo hướng tăng giá trị gia tăng là cần thiết để cải thiện vị thế của Việt Nam.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ trọng giá trị gia tăng ở các khâu trong chuỗi giá trị cà phê toàn cầu, bảng so sánh sản lượng và cơ cấu sản phẩm xuất khẩu giữa Việt Nam và các quốc gia hàng đầu, cũng như biểu đồ tăng trưởng xuất khẩu theo thị trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực chế biến sâu cà phê: Đẩy mạnh đầu tư công nghệ và quy trình chế biến hiện đại nhằm tăng tỷ lệ sản phẩm chế biến sâu từ mức 10% hiện tại lên ít nhất 30% trong vòng 5 năm tới. Các doanh nghiệp lớn và vừa cần được hỗ trợ về vốn và kỹ thuật để phát triển nhà máy chế biến, đồng thời xây dựng thương hiệu cà phê Việt Nam trên thị trường quốc tế.

  2. Phát triển chuỗi liên kết sản xuất bền vững: Tăng cường đào tạo kỹ thuật canh tác bền vững cho nông dân, áp dụng quy trình thu hoạch và bảo quản chuẩn nhằm nâng cao chất lượng nguyên liệu. Nhà nước phối hợp với các tổ chức như WASI và doanh nghiệp lớn triển khai các chương trình hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho nông dân tại các vùng trọng điểm như Tây Nguyên, Gia Lai.

  3. Đa dạng hóa sản phẩm và thị trường tiêu thụ: Khuyến khích doanh nghiệp phát triển các sản phẩm cà phê đặc sản, cà phê hòa tan, viên nén và cà phê túi lọc phù hợp với xu hướng tiêu dùng toàn cầu. Đồng thời, mở rộng thị trường xuất khẩu sang các khu vực có tiềm năng tăng trưởng cao như châu Á, Đông Nam Á và Nga thông qua các hoạt động marketing và hợp tác thương mại.

  4. Tăng cường quản trị chuỗi giá trị và hợp tác quốc tế: Áp dụng các mô hình quản trị chuỗi giá trị hiệu quả, nâng cao vai trò của các chủ thể Việt Nam trong chuỗi, đặc biệt là trong khâu phân phối và marketing. Khuyến khích liên doanh, nhượng quyền thương mại với các tập đoàn cà phê đa quốc gia để tiếp cận công nghệ và mạng lưới phân phối toàn cầu.

Các giải pháp trên cần được thực hiện đồng bộ trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp chặt chẽ giữa Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Công Thương, các hiệp hội ngành hàng và doanh nghiệp cà phê Việt Nam nhằm nâng cao giá trị gia tăng và vị thế của cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách ngành nông nghiệp và thương mại: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn để xây dựng các chính sách phát triển ngành cà phê bền vững, nâng cao giá trị gia tăng và mở rộng thị trường xuất khẩu.

  2. Doanh nghiệp sản xuất, chế biến và xuất khẩu cà phê: Giúp hiểu rõ vị trí và vai trò của doanh nghiệp trong chuỗi giá trị toàn cầu, từ đó định hướng chiến lược nâng cấp công nghệ, đa dạng hóa sản phẩm và phát triển thương hiệu.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo về kinh tế quốc tế và nông nghiệp: Cung cấp khung lý thuyết và phân tích thực tiễn về chuỗi giá trị toàn cầu, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu sâu hơn về phát triển ngành hàng nông sản xuất khẩu.

  4. Nông dân và hợp tác xã trồng cà phê: Nhận thức về vai trò của mình trong chuỗi giá trị, các yêu cầu về chất lượng và kỹ thuật canh tác bền vững, từ đó nâng cao năng suất và thu nhập.

Luận văn giúp các nhóm đối tượng này có cái nhìn toàn diện về chuỗi giá trị cà phê toàn cầu, từ đó đưa ra các quyết định phù hợp nhằm phát triển ngành cà phê Việt Nam một cách bền vững và hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao giá trị gia tăng của cà phê Việt Nam chủ yếu tập trung ở khâu sản xuất nguyên liệu?
    Giá trị gia tăng cao nhất trong chuỗi giá trị cà phê thường nằm ở các khâu nghiên cứu, chế biến sâu, phân phối và marketing. Việt Nam hiện chủ yếu xuất khẩu cà phê thô (chiếm 90%), do hạn chế về công nghệ chế biến và thương hiệu, nên giá trị gia tăng tập trung ở khâu sản xuất nguyên liệu với giá trị thấp hơn.

  2. Việt Nam có những thuận lợi gì khi tham gia chuỗi giá trị cà phê toàn cầu?
    Việt Nam là nước sản xuất cà phê Robusta lớn nhất thế giới, có diện tích trồng cà phê rộng và sản lượng cao. Thị trường tiêu thụ cà phê toàn cầu tăng trưởng ổn định, đặc biệt ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương, tạo cơ hội mở rộng xuất khẩu và phát triển sản phẩm chế biến sâu.

  3. Những thách thức lớn nhất đối với ngành cà phê Việt Nam hiện nay là gì?
    Thách thức gồm sự biến động giá cả trên thị trường thế giới, chất lượng cà phê chưa đồng đều, thiếu nhân lực thu hoạch, công nghệ chế biến hạn chế, và sự phụ thuộc vào xuất khẩu cà phê thô khiến giá trị gia tăng thấp.

  4. Các doanh nghiệp cà phê Việt Nam nên làm gì để nâng cao giá trị gia tăng?
    Doanh nghiệp cần đầu tư công nghệ chế biến sâu, xây dựng thương hiệu, đa dạng hóa sản phẩm, phát triển mạng lưới phân phối và marketing hiệu quả, đồng thời hợp tác với các tập đoàn đa quốc gia để tiếp cận công nghệ và thị trường.

  5. Vai trò của chính phủ trong việc thúc đẩy sự tham gia của Việt Nam vào chuỗi giá trị cà phê toàn cầu là gì?
    Chính phủ cần xây dựng chính sách hỗ trợ đầu tư công nghệ, đào tạo kỹ thuật cho nông dân, phát triển hạ tầng chế biến, tạo môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp, đồng thời thúc đẩy liên kết chuỗi giá trị và bảo vệ thương hiệu cà phê Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Kết luận

  • Việt Nam là nước sản xuất cà phê Robusta lớn nhất thế giới và đứng thứ hai về tổng sản lượng cà phê, với sản lượng niên vụ 2017-2018 đạt 28,5 triệu bao.
  • Giá trị gia tăng của cà phê Việt Nam chủ yếu tập trung ở khâu sản xuất nguyên liệu, trong khi tỷ lệ chế biến sâu chỉ chiếm khoảng 10%, gây hạn chế về lợi ích kinh tế.
  • Chuỗi giá trị cà phê toàn cầu do các tập đoàn đa quốc gia chi phối ở khâu chế biến, phân phối và marketing, tạo ra giá trị gia tăng cao nhất.
  • Việt Nam cần nâng cấp chuỗi giá trị qua đầu tư công nghệ chế biến, phát triển sản phẩm đa dạng, xây dựng thương hiệu và tăng cường quản trị chuỗi giá trị.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai đồng bộ các giải pháp nâng cao năng lực chế biến, phát triển chuỗi liên kết bền vững, mở rộng thị trường và tăng cường hợp tác quốc tế nhằm nâng cao vị thế cà phê Việt Nam trên thị trường toàn cầu.

Luận văn kêu gọi các nhà quản lý, doanh nghiệp và các chủ thể liên quan cùng hành động để phát triển ngành cà phê Việt Nam bền vững, nâng cao giá trị gia tăng và mở rộng thị phần xuất khẩu trong chuỗi giá trị toàn cầu.