Tổng quan nghiên cứu

Thành phố Hồ Chí Minh (TPHCM) là trung tâm kinh tế lớn nhất Việt Nam, đóng góp hơn 22% GDP và khoảng 30% tổng thu ngân sách nhà nước (NSNN) cả nước. Giai đoạn 2011-2016, tổng thu NSNN trên địa bàn đạt khoảng 1.213 nghìn tỷ đồng, trong đó ngân sách Trung ương chiếm hơn 80%, ngân sách địa phương chỉ chiếm khoảng 19%. Mặc dù đóng góp lớn, tỷ lệ ngân sách được giữ lại cho Thành phố lại giảm từ 33% năm 2003 xuống còn 18% giai đoạn 2017-2020. Điều này dẫn đến nguồn lực tài chính hạn chế, ảnh hưởng đến khả năng đầu tư phát triển hạ tầng và các dịch vụ công thiết yếu. Trong giai đoạn này, chi đầu tư phát triển thực tế chỉ đáp ứng khoảng 20% nhu cầu, với số vốn cân đối từ thuế dành cho đầu tư phát triển chỉ khoảng 8.800 tỷ đồng/năm.

Nghiên cứu tập trung phân tích thực trạng phân cấp ngân sách và cân đối thu chi tại TPHCM trong giai đoạn 2011-2016, nhằm làm rõ những bất cập trong cơ chế phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi giữa ngân sách Trung ương và địa phương. Mục tiêu cụ thể là đề xuất các giải pháp tài chính - ngân sách phù hợp, giúp Thành phố tăng cường nguồn lực đầu tư phát triển, đặc biệt cho hạ tầng trọng điểm. Phạm vi nghiên cứu bao gồm số liệu quyết toán thu, chi ngân sách Thành phố trong giai đoạn trên, với ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững của đô thị lớn nhất cả nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình phân cấp ngân sách, trong đó:

  • Phân cấp ngân sách được hiểu là việc chuyển giao quyền hạn và trách nhiệm quản lý ngân sách từ cấp Trung ương xuống các cấp chính quyền địa phương, đảm bảo sự tự chủ tài chính tương ứng với chức năng, nhiệm vụ được giao.
  • Theo định nghĩa của Ngân hàng Thế giới, phân cấp ngân sách bao gồm chuyển giao trách nhiệm thu và chi ngân sách cho các cấp chính quyền thấp hơn, với mức độ trao quyền quyết định chi tiêu là yếu tố quan trọng.
  • Nguyên tắc phân cấp ngân sách theo Luật Ngân sách Nhà nước 2015 nhấn mạnh việc phân chia nguồn thu, nhiệm vụ chi rõ ràng giữa các cấp ngân sách, đồng thời thiết lập giai đoạn ổn định ngân sách 5 năm để đảm bảo tính ổn định trong phân chia nguồn lực.
  • Các khái niệm chính gồm: nguồn thu ngân sách Trung ương hưởng 100%, nguồn thu ngân sách địa phương hưởng 100%, nguồn thu phân chia theo tỷ lệ giữa Trung ương và địa phương; nhiệm vụ chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển và các khoản chi khác.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích định tính kết hợp thống kê mô tả dựa trên số liệu thứ cấp thu thập từ các báo cáo quyết toán ngân sách của TPHCM giai đoạn 2011-2016. Cỡ mẫu là toàn bộ số liệu thu, chi ngân sách của Thành phố trong giai đoạn này, được lựa chọn nhằm phản ánh đầy đủ thực trạng phân cấp ngân sách và cân đối thu chi.

Phân tích tập trung vào:

  • So sánh tỷ trọng nguồn thu và chi ngân sách giữa ngân sách Trung ương và địa phương.
  • Đánh giá mức độ phù hợp của cơ chế phân cấp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố.
  • So sánh nguồn lực ngân sách của TPHCM với các thành phố trực thuộc Trung ương khác như Hà Nội, Đà Nẵng, Hải Phòng, Cần Thơ.
  • Phân tích các bất cập trong phân cấp ngân sách và tác động đến cân đối thu chi.

Timeline nghiên cứu bao gồm thu thập số liệu, phân tích dữ liệu, đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp trong năm 2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ trọng nguồn thu ngân sách Trung ương chiếm ưu thế: Giai đoạn 2011-2016, nguồn thu ngân sách Trung ương chiếm trung bình 80,08% tổng thu NSNN trên địa bàn TPHCM, trong khi ngân sách địa phương chỉ chiếm khoảng 19,18%. Tổng thu NSNN đạt 1.213 nghìn tỷ đồng, vượt 103% dự toán giao.

  2. Tỷ lệ ngân sách được giữ lại thấp và giảm dần: Tỷ lệ phần trăm ngân sách TPHCM được giữ lại giảm từ 33% năm 2003 xuống còn 23% giai đoạn 2011-2016 và tiếp tục giảm còn 18% giai đoạn 2017-2020. Điều này khiến nguồn lực tài chính của Thành phố không tương xứng với đóng góp thu ngân sách.

  3. Chi đầu tư phát triển hạn chế so với nhu cầu: Tổng chi đầu tư phát triển giai đoạn 2011-2016 đạt 139.284 tỷ đồng, vượt 140% dự toán Trung ương giao, nhưng sau khi trừ chi trả nợ gốc và lãi vay, chỉ còn khoảng 117.495 tỷ đồng, đáp ứng khoảng 20% nhu cầu đầu tư thực tế.

  4. So sánh với các thành phố trực thuộc Trung ương: TPHCM dẫn đầu về tổng thu NSNN với trung bình 245.035 tỷ đồng/năm, cao hơn Hà Nội (167.180 tỷ đồng/năm) và gấp nhiều lần các thành phố khác. Tuy nhiên, thu ngân sách địa phương được hưởng theo phân cấp của TPHCM thấp hơn Hà Nội khoảng 20%, với mức bình quân 42.489 tỷ đồng/năm so với 64.128 tỷ đồng/năm của Hà Nội.

  5. Chi thường xuyên và chi đầu tư bình quân đầu người thấp: Chi thường xuyên bình quân đầu người của TPHCM giai đoạn 2011-2015 đạt 3,26 triệu đồng/người/năm, thấp hơn Hà Nội (4,31 triệu đồng/người/năm) và Đà Nẵng (4,16 triệu đồng/người/năm). Chi đầu tư phát triển bình quân đầu người cũng thấp hơn đáng kể so với Hà Nội và Đà Nẵng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các bất cập là do cơ chế phân cấp ngân sách hiện hành chưa phù hợp với đặc thù phát triển của TPHCM – một đô thị lớn, trung tâm kinh tế đầu tàu của cả nước. Việc tỷ lệ ngân sách được giữ lại cho Thành phố giảm dần trong khi nguồn thu đóng góp ngày càng tăng đã làm hạn chế khả năng tự chủ tài chính và đầu tư phát triển.

So với các nghiên cứu trước, kết quả này phù hợp với nhận định về tính lồng ghép ngân sách và hạn chế quyền tự chủ của địa phương trong việc quyết định nguồn thu và nhiệm vụ chi. Việc phân bổ ngân sách chủ yếu dựa trên tiêu chí bình quân đầu dân, chưa tính đến đặc thù dân số thực tế (bao gồm dân nhập cư, tạm trú) và các chi phí phát sinh đặc thù của đô thị lớn như TPHCM.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ trọng nguồn thu ngân sách Trung ương và địa phương qua các năm, biểu đồ so sánh chi thường xuyên và chi đầu tư bình quân đầu người giữa các thành phố trực thuộc Trung ương, cũng như bảng số liệu chi tiết về thu, chi ngân sách giai đoạn 2011-2016.

Ý nghĩa của kết quả là cần thiết phải điều chỉnh cơ chế phân cấp ngân sách để tạo động lực phát triển cho TPHCM, đảm bảo nguồn lực tài chính tương xứng với vai trò và đóng góp của Thành phố, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng quyền tự chủ trong phân cấp nguồn thu: Trung ương nên cấp lại cho TPHCM một phần thuế từ hoạt động xuất nhập khẩu và cho phép Thành phố nghiên cứu cơ chế phụ thu đối với một số ngành, lĩnh vực kinh doanh phù hợp thực tế. Cần tăng tỷ lệ phần trăm ngân sách được giữ lại từ các khoản thu phân chia, đặc biệt là tiền sử dụng đất và tài sản gắn liền trên đất do các cơ quan Trung ương quản lý, với tỷ lệ hưởng 50%.

  2. Phân cấp nhiệm vụ chi linh hoạt: Trung ương chỉ giao dự toán tổng thu, tổng chi; giao Hội đồng nhân dân Thành phố quyết định phân bổ chi cho từng lĩnh vực phù hợp với thực tế địa phương. Khi áp dụng định mức chi, cần ghi nhận các nội dung chi đặc thù của Thành phố trong dự toán chi ngân sách Trung ương phân bổ.

  3. Thu hút xã hội hóa đầu tư: Thành phố cần đẩy mạnh hợp tác công tư (PPP), thu hút đầu tư tư nhân và sự tham gia của người dân để bổ sung nguồn lực đầu tư phát triển hạ tầng, giảm áp lực ngân sách nhà nước.

  4. Nới lỏng hạn mức vay nợ: Cho phép TPHCM được vay ngoài giới hạn đối với các khoản vay đầu tư dự án có khả năng hoàn vốn và vay lại từ nguồn vốn vay nước ngoài của Chính phủ theo quy định quản lý nợ công.

  5. Quản lý Quỹ dự trữ tài chính linh hoạt: Thành phố được quyết định mức trích lập Quỹ dự trữ tài chính từ nguồn kết dư ngân sách phù hợp nhu cầu và khả năng cân đối. Cho phép tạm ứng từ Quỹ để đầu tư các dự án hạ tầng quan trọng chưa bố trí vốn trong kế hoạch đầu tư công trung hạn.

Các giải pháp trên cần được thực hiện trong giai đoạn 5 năm tới, với sự phối hợp chặt chẽ giữa Trung ương và chính quyền Thành phố, nhằm đảm bảo cân đối thu chi và phát triển bền vững.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước Trung ương: Giúp hoạch định chính sách phân cấp ngân sách phù hợp, tạo điều kiện cho các địa phương phát huy tối đa nguồn lực tài chính.

  2. Chính quyền địa phương TPHCM và các thành phố trực thuộc Trung ương: Làm cơ sở để điều chỉnh cơ chế phân cấp, nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội.

  3. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý công và tài chính công: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích chuyên sâu về phân cấp ngân sách tại đô thị lớn, phục vụ nghiên cứu và giảng dạy.

  4. Nhà đầu tư và doanh nghiệp: Hiểu rõ cơ chế tài chính - ngân sách địa phương, từ đó có chiến lược đầu tư phù hợp, đặc biệt trong các dự án hợp tác công tư (PPP).

Câu hỏi thường gặp

  1. Phân cấp ngân sách là gì và tại sao quan trọng với TPHCM?
    Phân cấp ngân sách là việc chuyển giao quyền thu, chi ngân sách từ Trung ương xuống địa phương, giúp địa phương có tự chủ tài chính để thực hiện nhiệm vụ. Với TPHCM, phân cấp phù hợp giúp Thành phố có nguồn lực phát triển hạ tầng và dịch vụ công, đáp ứng vai trò đầu tàu kinh tế.

  2. Tại sao tỷ lệ ngân sách TPHCM được giữ lại lại giảm trong khi thu ngân sách tăng?
    Do chính sách phân chia ngân sách nhằm cân bằng giữa các địa phương, tỷ lệ phần trăm ngân sách giữ lại cho TPHCM giảm để hỗ trợ các tỉnh nghèo hơn, dẫn đến nguồn lực tài chính của Thành phố không tương xứng với đóng góp thu ngân sách.

  3. Nguồn thu ngân sách của TPHCM chủ yếu đến từ đâu?
    Phần lớn nguồn thu là ngân sách Trung ương hưởng 100%, chiếm hơn 80% tổng thu NSNN trên địa bàn. Ngân sách địa phương hưởng 100% chỉ chiếm khoảng 19%, bao gồm các khoản thuế, phí dịch vụ địa phương.

  4. Tình hình chi đầu tư phát triển của TPHCM ra sao?
    Chi đầu tư phát triển giai đoạn 2011-2016 đạt khoảng 139 nghìn tỷ đồng, vượt dự toán Trung ương giao, nhưng sau khi trừ chi trả nợ gốc và lãi vay, chỉ còn khoảng 117 nghìn tỷ đồng, đáp ứng khoảng 20% nhu cầu thực tế.

  5. Giải pháp nào giúp TPHCM cân đối thu chi ngân sách hiệu quả hơn?
    Tăng quyền tự chủ trong phân cấp nguồn thu, phân cấp nhiệm vụ chi linh hoạt, thu hút xã hội hóa đầu tư, nới lỏng hạn mức vay nợ và quản lý Quỹ dự trữ tài chính linh hoạt là các giải pháp thiết thực giúp Thành phố cân đối ngân sách và phát triển bền vững.

Kết luận

  • TPHCM là địa phương đóng góp lớn nhất vào ngân sách nhà nước, nhưng tỷ lệ ngân sách được giữ lại cho Thành phố lại giảm dần, gây khó khăn cho cân đối thu chi và đầu tư phát triển.
  • Cơ chế phân cấp ngân sách hiện hành chưa phù hợp với đặc thù phát triển của đô thị lớn, chưa tạo động lực đủ mạnh để Thành phố phát huy tối đa nguồn lực tài chính.
  • Chi đầu tư phát triển thực tế chỉ đáp ứng khoảng 20% nhu cầu, trong khi chi thường xuyên và chi đầu tư bình quân đầu người thấp hơn nhiều so với các thành phố trực thuộc Trung ương khác.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào tăng quyền tự chủ nguồn thu, phân cấp nhiệm vụ chi linh hoạt, thu hút xã hội hóa đầu tư, nới lỏng hạn mức vay nợ và quản lý Quỹ dự trữ tài chính.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc điều chỉnh chính sách phân cấp ngân sách, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững của TPHCM trong giai đoạn tới.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất trong kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả phân cấp ngân sách để điều chỉnh kịp thời. Các nhà hoạch định chính sách và quản lý ngân sách cần phối hợp chặt chẽ nhằm tạo ra cơ chế tài chính linh hoạt, phù hợp với thực tiễn phát triển của TPHCM.