Nho sĩ Bình Định từ năm 1885 đến năm 1914: Vai trò và hoạt động trong lịch sử

Trước khi thực dân Pháp xâm lược, Việt Nam là một quốc gia độc lập, có chủ quyền, đạt được những thành tựu nhất định về kinh tế, văn hóa, chính trị. Tuy nhiên trong giai đoạn này,chế độ phong kiến Việt Nam đang trên con đường khủng hoảng trầm trọng. Trong nông nghiệp, ruộng đất tập trung chủ yếu vào tay cường hào, quan lại, địa chủ, nông dân phần lớn phải lĩnh canh ruộng đất canh tác rồi nộp thuế. Chưa kể đến thiên tai, hạn hán, mất mùa đói kém thường xuyên xảy ra làm cho đời sống người nông dân vô cùng điêu đứng. Công thương nghiệp bị đình đốn, nhà Nguyễn đưa ra chính sách “bế quan tỏa cảng”, “trọng nông ức thương”, độc quyền buôn bán nguyên liệu công nghiệp, lâm sản quý, đặt ra những luật lệ phức tạp để kiếm chế nội thương. Giao lưu, mua bán trao đổi hàng hóa giữa các địa phương sa sút nghiêm trọng. Việc buôn bán với nước ngoài cũng do triều đình độc quyền và hạn chế đến mức tối đa, đến thời vua Tự Đức thì hầu như cấm hẳn. Điều đã làm cho Việt Nam bị cô lập hoàn toàn với thế giới bên ngoài.

Từ giữa thế kỷ XIX, sau những cuộc chiến tranh tư bản, Pháp thất bại, hệ thống thuộc địa của Pháp ngày càng thu hẹp, sự mất mát này ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của nước Pháp. Để lấy lại vị thế của mình, Pháp đẩy mạnh việc xâm chiếm các nước phương Đông, mở rộng thuộc địa. Sau nhiều lần gây hấn, lấy cớ bảo vệ giáo dân, năm 1858, liên quân Pháp- Tây Ban Nha đổ bộ tấn công vào cảng Đà Nẵng mở màn cho cuộc xâm lược Việt Nam. Vua Tự Đức chủ trương phái tướng lĩnh đến những nơi trọng yếu, bố phòng lực lượng để kháng Pháp. Ông đã sai Đô đốc Lê Đình Lý, Phạm Khắc Thận đem quân tiếp viện ở mặt trận Đà Nẵng và tiến hành cắt chức Trần Hoàng và Nguyễn Tài vì không chủ động phòng thủ khi Pháp đánh vào.Chiến sự ở Đà Nẵng ngày càng căng thẳng, vua Tự Đức đã cử Nguyễn Tri Phương trực tiếp vào chỉ huy ở mặt trận Đà Nẵng. Dưới sự chỉ huy của Nguyễn Tri Phương, ông đã cho xây dựng “tường cao, hào sâu”, tổ chức các trận đánh nhỏ lẻ, đánh du kích để tiêu hao sinh lực địch.

Mai Xuân Thưởng là một trong những lãnh tụ tiêu biểu của phong trào Cần Vương ở Bình Định. Ông là một văn nhân Bình Định có học thức uyên bác và lòng yêu nước sâu sắc. Ông đã đứng lên kêu gọi nhân dân chống Pháp, xây dựng căn cứ kháng chiến, và tổ chức nhiều cuộc tấn công vào quân Pháp. Theo luận án Tiến sĩ “Phong trào Cần Vương ở Bình Định từ năm 1885-1887” (1997) của Tiến sĩ Phan Văn Cảnh viết về phong trào Cần Vương ở Bình Định trong những năm 1885-1887. Tác phẩm đã đề cập rõ về diễn biến phong trào Cần Vương cũng như hoạt động của các nhân vật tiêu biểu ở Bình Định giai đoạn 1885-1887 điển hình như Mai Xuân Thưởng.

Bên cạnh Mai Xuân Thưởng, còn có nhiều nhân vật lịch sử Bình Định khác đã đóng góp vào phong trào Cần Vương. Họ là những tri thức Bình Định có tầm nhìn và lòng dũng cảm. Họ đã cùng nhau xây dựng lực lượng, vạch kế hoạch tác chiến, và lãnh đạo nhân dân chống Pháp. Nhiều người trong số họ đã hy sinh anh dũng vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Nghiên cứu về họ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự đa dạng và phong phú của phong trào yêu nước ở Bình Định.

Một trong những hoạt động quan trọng của phong trào Duy Tân là mở trường dạy học theo phương pháp mới. Các Nho sĩ Bình Định đã tích cực tham gia vào việc này, với mong muốn nâng cao dân trí và đào tạo nhân tài cho đất nước. Họ đã dạy các môn khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, và ngoại ngữ, bên cạnh các môn Hán học Bình Định truyền thống. Các trường học này đã góp phần quan trọng vào việc truyền bá tư tưởng mới và thúc đẩy sự phát triển của giáo dục Bình Định thời Pháp thuộc.

Phong trào chống sưu thuế năm 1908 là đỉnh cao của phong trào Duy Tân ở Bình Định. Các Nho sĩ Bình Định đã lãnh đạo nhân dân biểu tình phản đối chính sách bóc lột của thực dân Pháp. Họ đã thể hiện tinh thần yêu nước và ý chí đấu tranh kiên cường. Tuy nhiên, phong trào này đã bị thực dân Pháp đàn áp dã man, và nhiều người đã bị giết hại hoặc tù đày. Kỷ yếu tọa đàm khoa học “100 năm phong trào Duy Tân và chống sưu thuế ở Trung Kỳ” (2008) Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh- Đại học khoa học xã hội và nhân văn, có đề cập đến phong trào Duy Tân, chống sưu thuế ở Trung Kỳ nói chung và Bình Định nói riêng một cách chi tiết, giúp tôi định hướng khá rõ ràng trong nghiên cứu.

Nội dung chính của thơ văn yêu nước Bình Định là lòng yêu nước, thương dân. Các Nho sĩ Bình Định đã viết về cảnh đất nước bị xâm lược, nhân dân bị áp bức, bóc lột. Họ cũng ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của người Việt Nam, như lòng dũng cảm, sự kiên cường, và tinh thần đoàn kết. Các tác phẩm của họ thường có tính giáo dục cao, giúp khơi dậy lòng yêu nước và ý thức dân tộc trong nhân dân.

Hình thức thể hiện của thơ văn yêu nước Bình Định rất đa dạng và phong phú. Các Nho sĩ Bình Định đã sử dụng nhiều thể thơ khác nhau, như thơ Đường luật, thơ Nôm, và văn tế. Họ cũng sử dụng nhiều biện pháp tu từ khác nhau, như so sánh, ẩn dụ, và nhân hóa, để tăng tính biểu cảm cho tác phẩm. Sự đa dạng về hình thức thể hiện đã làm cho thơ văn yêu nước Bình Định trở nên hấp dẫn và dễ tiếp cận với công chúng.

Nghiên cứu về Nho sĩ Bình Định giúp chúng ta rút ra nhiều bài học lịch sử quý giá. Một trong những bài học quan trọng nhất là tinh thần yêu nước, ý thức dân tộc. Các Nho sĩ Bình Định đã đặt lợi ích của dân tộc lên trên lợi ích cá nhân, và sẵn sàng hy sinh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Tinh thần yêu nước của họ là một tấm gương sáng cho các thế hệ sau noi theo.

Di sản văn hóa của Nho sĩ Bình Định là một phần quan trọng của văn hóa Bình Định. Các tác phẩm văn học, các công trình kiến trúc, và các phong tục tập quán liên quan đến Nho sĩ Bình Định cần được bảo tồn và phát huy. Việc này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử và văn hóa của địa phương mà còn góp phần vào việc xây dựng một xã hội văn minh và giàu bản sắc.