Tổng quan nghiên cứu

Truyện kể dân gian là kho tàng văn hóa quý giá lưu giữ ký ức lịch sử, văn hóa và đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư. Ở Việt Nam, truyện kể dân gian không chỉ phản ánh phong tục, tập quán, tín ngưỡng mà còn là tấm gương phản chiếu các sự kiện lịch sử, đặc biệt là những giai đoạn chống ngoại xâm và hình tượng anh hùng dân tộc. Luận văn tập trung nghiên cứu truyện kể dân gian về danh tướng Phạm Ngũ Lão ở Hưng Yên, một nhân vật lịch sử nổi bật của triều Trần, người đã có công lớn trong các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông thế kỷ XIII. Qua khảo sát 15 bản truyền thuyết và truyện Nôm khuyết danh, luận văn làm rõ đặc điểm nội dung, nghệ thuật và ý nghĩa của các truyện kể này trong đời sống văn hóa cộng đồng cư dân Hưng Yên.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân loại truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão theo thể loại, phân tích đặc trưng nội dung và nghệ thuật, đồng thời làm sáng tỏ hình tượng nhân vật qua góc nhìn văn học dân gian. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các tác phẩm dân gian lưu truyền tại Hưng Yên, dựa trên tư liệu thư tịch và sưu tầm dân gian trong giai đoạn từ thế kỷ XX đến nay. Ý nghĩa nghiên cứu góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân gian, bồi dưỡng truyền thống yêu nước và lòng tự hào dân tộc cho thế hệ trẻ, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các hoạt động văn hóa, giáo dục và phát triển du lịch văn hóa tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về thể loại văn học dân gian, đặc biệt là khái niệm truyện kể dân gian, truyền thuyết dân gian và truyện Nôm. Truyện kể dân gian được hiểu là các câu chuyện do nhân dân sáng tác và truyền miệng qua nhiều thế hệ, bao gồm nhiều thể loại như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, truyện cười, truyện ngụ ngôn và truyện Nôm khuyết danh. Truyền thuyết dân gian được định nghĩa là truyện kể lịch sử có lõi sự thật lịch sử được nhân dân lý tưởng hóa, phản ánh các nhân vật và sự kiện lịch sử quan trọng của dân tộc hoặc địa phương. Truyện Nôm là thể loại tự sự bằng thơ dài, viết bằng chữ Nôm, gồm truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học, có đặc trưng kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình.

Luận văn cũng dựa trên mô hình phân loại thể loại văn học dân gian theo tiêu chí nội dung, nghệ thuật và hoàn cảnh ra đời, đồng thời áp dụng lý thuyết về mối quan hệ giữa truyền thuyết và truyện thơ dân gian trong việc hình thành và phát triển hình tượng nhân vật lịch sử trong văn hóa dân gian.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp điều tra điền dã để sưu tầm các bản kể dân gian về Phạm Ngũ Lão tại Hưng Yên, kết hợp với việc khảo cứu tư liệu thư tịch lịch sử và văn hóa. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 15 bản truyền thuyết và truyện Nôm khuyết danh được công bố và lưu truyền trong dân gian. Phương pháp phân tích - tổng hợp được áp dụng để phân tích nội dung, nghệ thuật và đặc điểm thể loại của các truyện kể, từ đó tổng hợp nhận định về giá trị văn học và văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu loại hình giúp phân chia truyện kể dân gian thành các tiểu loại thể loại như truyền thuyết lịch sử và truyện Nôm bình dân. Phương pháp so sánh được sử dụng để đối chiếu giữa truyền thuyết và truyện thơ Nôm, cũng như so sánh với các truyền thuyết dân gian khác trong lịch sử Việt Nam. Ngoài ra, phương pháp nghiên cứu liên ngành được vận dụng, kết hợp các kiến thức lịch sử, địa lý, văn hóa và tôn giáo nhằm làm sáng tỏ bối cảnh và ý nghĩa của các truyện kể.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2017, trong đó có đợt điền dã thực địa tại làng Phù Ủng, xã Phù Ủng, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên vào tháng 9 năm 2016, cùng với việc khảo cứu các tư liệu thư tịch và công trình nghiên cứu trước đó.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão: Luận văn xác định truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão gồm hai thể loại chính là truyền thuyết lịch sử và truyện Nôm khuyết danh. Trong đó, có 15 bản truyền thuyết được sưu tầm và công bố, cùng một truyện thơ Nôm dài 2074 câu kể lại cuộc đời và sự nghiệp của vị tướng tài ba này.

  2. Đặc điểm nội dung truyền thuyết: Truyền thuyết Phạm Ngũ Lão phản ánh hào khí Đông A, tinh thần yêu nước và ý chí chiến đấu chống ngoại xâm của nhân dân thời Trần. Các bản kể nhấn mạnh tài năng quân sự, phẩm chất trung quân ái quốc, sự dũng cảm và trí tuệ của Phạm Ngũ Lão. Ví dụ, truyền thuyết "Bắn đứt dải cờ" mô tả tài bắn cung phi thường của ông, còn truyền thuyết "Ông Phạm Ngũ Lão" kể về sự kiên trì luyện tập võ nghệ để được ra trận.

  3. Đặc điểm nghệ thuật truyền thuyết: Truyền thuyết sử dụng yếu tố kỳ ảo, khoa trương phóng đại và xây dựng hình tượng nhân vật với những chi tiết sinh động, giàu tính biểu tượng. Hình tượng Phạm Ngũ Lão được khắc họa vừa gần gũi, bình dị vừa vĩ đại, thể hiện qua các câu chuyện về sự kiên trì, trí tuệ và lòng trung thành.

  4. Đặc điểm truyện Nôm khuyết danh: Truyện thơ Nôm về Phạm Ngũ Lão là tác phẩm văn học dân gian đích thực, được sáng tác bởi tập thể trí thức bình dân địa phương, sử dụng ngôn ngữ giản dị, kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình. Tác phẩm kể lại cuộc đời, sự nghiệp và phẩm chất của vị tướng, đồng thời bổ sung, làm phong phú thêm chi tiết so với truyền thuyết.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão không chỉ là tài liệu văn học mà còn là nguồn sử liệu quý giá phản ánh đời sống tinh thần và lịch sử của cộng đồng cư dân Hưng Yên. Việc phân loại và phân tích thể loại giúp làm rõ vai trò của từng thể loại trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian. So sánh với các nghiên cứu về truyền thuyết và truyện Nôm khác, luận văn khẳng định sự liên hệ mật thiết giữa truyền thuyết và truyện thơ trong việc xây dựng hình tượng nhân vật lịch sử, đồng thời làm nổi bật sự sáng tạo nghệ thuật của tập thể tác giả bình dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng bản kể theo thể loại, bảng so sánh đặc điểm nội dung và nghệ thuật giữa truyền thuyết và truyện Nôm, giúp minh họa rõ nét mối quan hệ và sự khác biệt giữa hai thể loại. Ý nghĩa của nghiên cứu còn nằm ở việc góp phần bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời tạo cơ sở cho các hoạt động giáo dục, nghiên cứu và phát triển du lịch văn hóa tại Hưng Yên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường sưu tầm và bảo tồn truyện kể dân gian: Các cơ quan văn hóa, trường học và cộng đồng địa phương cần phối hợp tổ chức các đợt sưu tầm, ghi âm, ghi hình các bản kể dân gian về Phạm Ngũ Lão, đặc biệt là các phiên bản truyền miệng chưa được ghi chép. Mục tiêu nâng cao số lượng tư liệu lưu trữ trong vòng 2 năm tới.

  2. Phát triển các chương trình giáo dục và truyền thông: Đưa nội dung về truyện kể dân gian Phạm Ngũ Lão vào chương trình giảng dạy văn hóa, lịch sử địa phương tại các trường phổ thông và đại học, đồng thời tổ chức các hoạt động truyền thông, hội thảo, triển lãm nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa này. Thời gian thực hiện trong 1-3 năm.

  3. Xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa dựa trên di tích và truyện kể dân gian: Kết hợp di tích đền Phù Ủng với các câu chuyện dân gian để xây dựng tour du lịch văn hóa, tổ chức lễ hội truyền thống gắn với các hoạt động diễn xướng truyện kể, nhằm thu hút khách du lịch và phát triển kinh tế địa phương. Chủ thể thực hiện là chính quyền địa phương và các doanh nghiệp du lịch trong 3-5 năm.

  4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành và hợp tác quốc tế: Tạo điều kiện cho các nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử, ngôn ngữ học, dân tộc học phối hợp nghiên cứu sâu hơn về truyện kể dân gian Phạm Ngũ Lão, đồng thời mở rộng hợp tác với các tổ chức nghiên cứu quốc tế để nâng cao chất lượng và tầm ảnh hưởng của công trình. Thời gian triển khai liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp tư liệu và phân tích chuyên sâu về thể loại truyện kể dân gian, đặc biệt là truyền thuyết và truyện Nôm, giúp các nhà nghiên cứu mở rộng hiểu biết về văn hóa dân gian vùng đồng bằng Bắc Bộ.

  2. Giáo viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Nội dung luận văn hỗ trợ giảng dạy và học tập về thể loại văn học dân gian, lịch sử văn hóa địa phương, đồng thời cung cấp ví dụ thực tiễn về cách tiếp cận thể loại trong nghiên cứu văn học.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch địa phương: Luận văn là cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa gắn với di tích và truyền thống dân gian.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội tại Hưng Yên: Thông qua luận văn, người dân địa phương có thể hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa của quê hương, từ đó nâng cao ý thức bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa, góp phần xây dựng cộng đồng bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão có nguồn gốc từ đâu?
    Truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão xuất phát từ cộng đồng cư dân Hưng Yên, được truyền miệng qua nhiều thế hệ và ghi chép lại trong các thư tịch lịch sử, văn hóa cũng như các công trình sưu tầm dân gian từ thế kỷ XX đến nay.

  2. Phân biệt thế nào giữa truyền thuyết và truyện Nôm trong nghiên cứu này?
    Truyền thuyết là truyện kể lịch sử có lõi sự thật được nhân dân lý tưởng hóa, thường kể bằng văn xuôi hoặc lời kể, còn truyện Nôm là thể loại tự sự bằng thơ dài, viết bằng chữ Nôm, kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình, thường do tập thể trí thức bình dân sáng tác.

  3. Tại sao nghiên cứu truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão lại quan trọng?
    Nghiên cứu giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian, làm sáng tỏ hình tượng anh hùng dân tộc trong văn hóa cộng đồng, đồng thời góp phần giáo dục truyền thống yêu nước và phát triển du lịch văn hóa địa phương.

  4. Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp điều tra điền dã, phân tích - tổng hợp, nghiên cứu loại hình, so sánh và nghiên cứu liên ngành nhằm đảm bảo tính toàn diện và khoa học trong phân tích truyện kể dân gian.

  5. Làm thế nào để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn?
    Kết quả nghiên cứu có thể được áp dụng trong giáo dục văn hóa, xây dựng các chương trình truyền thông, phát triển sản phẩm du lịch văn hóa gắn với di tích và lễ hội, cũng như trong các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể.

Kết luận

  • Truyện kể dân gian về Phạm Ngũ Lão ở Hưng Yên gồm hai thể loại chính: truyền thuyết lịch sử và truyện Nôm khuyết danh, phản ánh hào khí Đông A và tinh thần yêu nước thời Trần.
  • Hình tượng Phạm Ngũ Lão được xây dựng sinh động, vừa gần gũi vừa vĩ đại, thể hiện qua các câu chuyện về tài năng quân sự, trí tuệ, phẩm chất trung quân ái quốc và lòng nhân hậu.
  • Nghiên cứu thể loại giúp làm rõ mối quan hệ giữa truyền thuyết và truyện thơ dân gian, đồng thời khẳng định vai trò của tập thể tác giả bình dân trong sáng tạo văn hóa.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian, đồng thời tạo cơ sở khoa học cho các hoạt động giáo dục, văn hóa và du lịch tại địa phương.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng sưu tầm, phát triển giáo dục và truyền thông, xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa, và thúc đẩy nghiên cứu liên ngành nhằm nâng cao giá trị và tầm ảnh hưởng của di sản văn hóa này.

Quý độc giả và các nhà nghiên cứu quan tâm có thể tiếp cận luận văn để khai thác sâu hơn các giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật của truyện kể dân gian Phạm Ngũ Lão, góp phần bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa dân tộc.