Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là chính sách an sinh xã hội quan trọng, được Đảng và Nhà nước Việt Nam đặc biệt quan tâm nhằm bảo vệ quyền lợi người lao động và đảm bảo sự phát triển bền vững của xã hội. Từ năm 2014, Luật BHXH mới được ban hành đã tạo bước chuyển biến quan trọng trong công tác thu BHXH bắt buộc, góp phần tăng nguồn thu và mở rộng đối tượng tham gia. Tuy nhiên, thực tế tại thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh vẫn còn nhiều bất cập trong việc thực thi pháp luật về thu BHXH, như tình trạng trốn đóng, nợ đọng kéo dài, ảnh hưởng đến quỹ BHXH và an sinh xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về thu BHXH tại thị xã Quảng Yên trong giai đoạn 2014-2018, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật và tăng cường thực thi trong thời gian tới (đến năm 2024 và xa hơn đến 2028). Nghiên cứu tập trung vào năm nội dung chính: đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, căn cứ thu BHXH, tỷ lệ và phương thức thu, quy trình thu, và trách nhiệm của cơ quan BHXH.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong bối cảnh thị xã Quảng Yên đang phát triển kinh tế đa ngành, với nhiều doanh nghiệp và lao động tăng nhanh, đòi hỏi công tác thu BHXH phải hiệu quả để đảm bảo quỹ tài chính bền vững, góp phần thực hiện chính sách an sinh xã hội và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về bảo hiểm xã hội và pháp luật thu BHXH, bao gồm:

  • Lý thuyết nguyên tắc thu BHXH: Thu BHXH dựa trên nguyên tắc có đóng có hưởng, cộng đồng chia sẻ rủi ro, lấy số đông bù số ít, đảm bảo quỹ BHXH tự chủ tài chính và phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội từng quốc gia.

  • Khái niệm pháp luật về thu BHXH: Pháp luật thu BHXH là hệ thống quy tắc xử sự do Nhà nước ban hành nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến thu BHXH, tạo lập quỹ BHXH tập trung, thống nhất và bảo đảm thực hiện chính sách BHXH.

  • Các đặc điểm pháp luật thu BHXH: Bao gồm đặc điểm về chủ thể (cơ quan BHXH là chủ thể quyền thu, người lao động và người sử dụng lao động là chủ thể nghĩa vụ), đặc điểm về nguồn luật (Luật BHXH 2014, Bộ luật Lao động 2013, Bộ luật Hình sự 2015, các nghị định và thông tư hướng dẫn), và đặc điểm về chế tài xử lý vi phạm (phạt hành chính và hình sự).

  • Mô hình quản lý thu BHXH: Hệ thống tổ chức BHXH từ trung ương đến địa phương, phân cấp quản lý thu BHXH, quy trình thu và quản lý quỹ BHXH.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp tổng hợp và hệ thống hóa: Thu thập, phân tích và tổng hợp các quy định pháp luật, tài liệu nghiên cứu liên quan đến thu BHXH.

  • Phương pháp phân tích và thống kê: Phân tích số liệu thu BHXH tại thị xã Quảng Yên giai đoạn 2014-2018, đánh giá thực trạng và hiệu quả công tác thu.

  • Phương pháp so sánh luật học: So sánh pháp luật thu BHXH của Việt Nam với các quốc gia như Trung Quốc, Mỹ và Đức để rút ra bài học kinh nghiệm phù hợp.

  • Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Thu thập thông tin, tài liệu từ Bảo hiểm xã hội thị xã Quảng Yên, khảo sát thực trạng áp dụng pháp luật thu BHXH tại địa phương.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các doanh nghiệp, tổ chức và người lao động thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc tại thị xã Quảng Yên trong giai đoạn 2014-2018. Phương pháp chọn mẫu dựa trên dữ liệu thống kê chính thức của cơ quan BHXH địa phương. Thời gian nghiên cứu tập trung từ năm 2014 (khi Luật BHXH mới có hiệu lực) đến năm 2018, với dự báo và đề xuất giải pháp đến năm 2024 và 2028.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đối tượng tham gia BHXH bắt buộc được mở rộng và đa dạng: Tại thị xã Quảng Yên, đối tượng tham gia BHXH bắt buộc bao gồm người lao động theo hợp đồng lao động từ 1 tháng trở lên, cán bộ, công chức, viên chức, người lao động nước ngoài có giấy phép lao động, người quản lý doanh nghiệp và người hoạt động không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn. Giai đoạn 2014-2018, số lượng đối tượng tham gia tăng khoảng 15%, góp phần tăng nguồn thu BHXH.

  2. Căn cứ thu BHXH chủ yếu là tiền lương và các khoản phụ cấp hợp pháp: Tiền lương tháng làm căn cứ thu BHXH bao gồm mức lương, phụ cấp chức vụ, phụ cấp thâm niên, phụ cấp độc hại, và các khoản bổ sung khác theo quy định. Từ năm 2018, tiền lương tháng đóng BHXH được điều chỉnh theo mức lương cơ sở và các quy định của Bộ luật Lao động. Tỷ lệ đóng BHXH bắt buộc giai đoạn 2014-2018 dao động từ 24% đến 26%, trong đó người sử dụng lao động đóng từ 17,5% đến 18%, người lao động đóng 8%.

  3. Phương thức thu BHXH linh hoạt, phù hợp với đặc thù doanh nghiệp: Doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp được phép đóng BHXH theo tháng, quý hoặc sáu tháng một lần, tạo điều kiện thuận lợi về nguồn kinh phí. Tuy nhiên, việc thu BHXH hàng tháng vẫn là phương thức phổ biến nhất tại thị xã Quảng Yên.

  4. Quy trình thu BHXH được tổ chức chặt chẽ, có sự phân cấp rõ ràng: Quy trình thu BHXH tại thị xã Quảng Yên tuân thủ các quy định của BHXH Việt Nam, bao gồm đăng ký tham gia, báo tăng giảm lao động, quản lý quỹ tiền lương, truy thu và hoàn trả BHXH. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại tình trạng doanh nghiệp trốn đóng, nợ đọng BHXH kéo dài, ảnh hưởng đến hiệu quả thu.

  5. Trách nhiệm của cơ quan BHXH được xác định rõ, nhưng còn nhiều thách thức trong thực thi: BHXH thị xã Quảng Yên chịu trách nhiệm tổ chức thu, quản lý và sử dụng quỹ BHXH theo quy định. Tuy nhiên, công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm chưa thực sự hiệu quả, dẫn đến tình trạng vi phạm pháp luật về thu BHXH vẫn diễn ra phổ biến.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trong công tác thu BHXH tại thị xã Quảng Yên bao gồm: ý thức chấp hành pháp luật của một số doanh nghiệp còn thấp, quy định pháp luật còn cứng nhắc, chưa phù hợp với đặc thù kinh tế địa phương; công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm chưa đủ mạnh; phương thức thu BHXH chưa tận dụng hết các công nghệ hiện đại để nâng cao hiệu quả.

So sánh với các quốc gia như Trung Quốc, Mỹ và Đức cho thấy Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm về sự linh hoạt trong quy định tỷ lệ và phương thức thu BHXH (Trung Quốc), áp dụng thu BHXH qua tài khoản cá nhân để giảm trốn đóng (Mỹ), và tổ chức BHXH dưới dạng tổ chức công cộng, không trực thuộc Nhà nước để tăng tính minh bạch và hiệu quả (Đức).

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ đóng BHXH theo từng năm, bảng so sánh tỷ lệ đóng BHXH giữa các địa phương và quốc gia, cũng như biểu đồ phân bổ đối tượng tham gia BHXH tại thị xã Quảng Yên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp luật về thu BHXH: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định về tỷ lệ đóng, phương thức thu BHXH linh hoạt hơn, phù hợp với đặc thù kinh tế từng vùng, đặc biệt là các doanh nghiệp nông nghiệp, thủy sản. Thời gian thực hiện: 2024-2026. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với Bộ Tài chính.

  2. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm: Áp dụng chế tài nghiêm khắc hơn đối với các doanh nghiệp trốn đóng, nợ đọng BHXH; nâng cao năng lực và số lượng cán bộ thanh tra BHXH tại địa phương. Thời gian thực hiện: 2024-2025. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, BHXH tỉnh Quảng Ninh, UBND thị xã Quảng Yên.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu BHXH: Xây dựng hệ thống thu BHXH qua tài khoản cá nhân, áp dụng phần mềm quản lý hiện đại để theo dõi, giám sát việc đóng BHXH kịp thời, chính xác. Thời gian thực hiện: 2024-2027. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, Sở Thông tin và Truyền thông tỉnh Quảng Ninh.

  4. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức về pháp luật BHXH: Tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo, truyền thông nhằm nâng cao ý thức chấp hành pháp luật thu BHXH cho doanh nghiệp và người lao động. Thời gian thực hiện: liên tục từ 2024. Chủ thể thực hiện: BHXH thị xã Quảng Yên, các tổ chức công đoàn, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về BHXH: Giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý thu BHXH tại địa phương và trung ương.

  2. Các doanh nghiệp và người sử dụng lao động: Hiểu rõ quyền lợi, nghĩa vụ trong việc tham gia BHXH, từ đó thực hiện đúng quy định, tránh vi phạm pháp luật.

  3. Người lao động và tổ chức công đoàn: Nắm bắt thông tin về quyền lợi BHXH, giám sát việc đóng BHXH của người sử dụng lao động, bảo vệ quyền lợi hợp pháp.

  4. Các nhà nghiên cứu, học giả và sinh viên ngành Luật kinh tế, Luật lao động, chính sách xã hội: Tham khảo cơ sở lý luận, thực tiễn và giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu BHXH tại Việt Nam, đặc biệt là tại thị xã Quảng Yên.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao việc thu BHXH lại quan trọng đối với an sinh xã hội?
    Thu BHXH tạo nguồn quỹ tài chính độc lập để chi trả các chế độ bảo hiểm cho người lao động khi gặp rủi ro, giúp đảm bảo cuộc sống ổn định và phát triển bền vững xã hội.

  2. Đối tượng nào bắt buộc phải tham gia BHXH tại Việt Nam?
    Người lao động làm việc theo hợp đồng từ 1 tháng trở lên, cán bộ, công chức, viên chức, người lao động nước ngoài có giấy phép lao động, người sử dụng lao động đều phải tham gia BHXH bắt buộc.

  3. Phương thức thu BHXH có linh hoạt không?
    Luật BHXH 2014 cho phép doanh nghiệp trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp đóng BHXH theo tháng, quý hoặc sáu tháng một lần, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp.

  4. Chế tài xử lý vi phạm thu BHXH như thế nào?
    Ngoài phạt hành chính, Luật BHXH 2014 quy định xử lý hình sự đối với hành vi trốn đóng BHXH với mức phạt tiền từ hàng trăm triệu đến hàng tỷ đồng và phạt tù từ vài tháng đến nhiều năm tùy mức độ vi phạm.

  5. Việt Nam có thể học hỏi gì từ các quốc gia khác về thu BHXH?
    Việt Nam có thể học cách linh hoạt trong quy định tỷ lệ và phương thức thu BHXH của Trung Quốc, áp dụng thu BHXH qua tài khoản cá nhân như Mỹ, và tổ chức BHXH dưới dạng tổ chức công cộng như Đức để nâng cao hiệu quả quản lý.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận, pháp luật và thực trạng thu BHXH bắt buộc tại thị xã Quảng Yên giai đoạn 2014-2018, chỉ ra những bất cập và thách thức trong thực thi pháp luật.
  • Phân tích so sánh với kinh nghiệm quốc tế giúp rút ra bài học quý giá để hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thu BHXH tại Việt Nam.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về hoàn thiện pháp luật, tăng cường thanh tra, ứng dụng công nghệ và tuyên truyền nâng cao nhận thức.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn cao, góp phần bảo đảm quỹ BHXH bền vững, thúc đẩy an sinh xã hội và phát triển kinh tế địa phương.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng, doanh nghiệp và người lao động phối hợp thực hiện các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác thu BHXH trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và tổ chức BHXH cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật chính sách phù hợp với thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội.