Nghiên Cứu Then Tày Ở Chợ Mới, Bắc Kạn

• Tác giả: Hà Thị Tầm
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Hằng Phương
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ, văn học và văn hóa Việt Nam
• Đề tài: Then Tày Tại Chợ Mới, Bắc Kạn
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lí do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử vấn đề
• 0.3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
• 0.4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
• 0.5. Phương pháp nghiên cứu
• 0.6. Những đóng góp của luận văn
• 0.7. Bố cục của luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ NGƯỜI TÀY, THEN TÀY Ở CHỢ MỚI, BẮC KẠN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN
• 1.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, lịch sử - xã hội, đời sống văn hóa của người Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn
• 1.2. Điều kiện tự nhiên
• 1.3. Đặc điểm lịch sử - xã hội
• 1.4. Chữ viết Tày và văn học dân gian Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn
• 1.5. Vài nét về chữ viết của dân tộc Tày
• 1.6. Văn học dân gian Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn
• 1.7. Khái quát về Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn
• 1.8. Khái niệm, nguồn gốc Then Tày
• 1.9. Phân loại Then Tày
• 1.10. Diễn xướng Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn
• 2. CHƯƠNG 2: THEN TÀY Ở CHỢ MỚI, BẮC KẠN NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG
• 2.1. Then phản ánh tín ngưỡng tâm linh đậm màu sắc văn hóa dân tộc Tày
• 2.2. Then phản ánh xã hội của người Tày trong quá khứ
• 2.3. Then phản ánh hiện thực đời sống của người Tày trong xã hội có giai cấp
• 2.4. Then phản ánh ước mơ, khát vọng của người Tày trong quá khứ
• 2.5. Then thể hiện cách ứng xử giữa con người với con người trong gia đình và ngoài xã hội
• 2.6. Bức tranh không gian thiên nhiên đa chiều trong Then
• 2.7. Then là bức tranh thiên nhiên cõi trời
• 2.8. Then là bức tranh thiên nhiên cõi trần
• 2.9. Then là bức tranh thiên nhiên cõi nước
• 3. CHƯƠNG 3: THEN TÀY Ở CHỢ MỚI, BẮC KẠN NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT
• 3.1. Nhan đề và thể thơ
• 3.2. Một số biện pháp tu từ
• 3.3. Sử dụng điển cố, điển tích
• 3.4. Một số biểu tượng
• 3.5. Biểu tượng chim Én
• 3.6. Biểu tượng cây Thanh Táo
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Về Then Tày Chợ Mới Bắc Kạn Giới Thiệu Chung

Then Tày là một di sản văn hóa độc đáo, phản ánh tập quán xã hội và tín ngưỡng của người Tày. Đây là một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian tổng hợp, bao gồm văn học, hội họa, múa và âm nhạc. Then cũng là những khúc hát, điệu múa thuộc thể loại dân ca nghi lễ, được sử dụng trong các lễ cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa, vui chơi. Việt Bắc nói chung và Bắc Kạn nói riêng được xem là cái nôi của những khúc hát Then. Nghiên cứu về Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn chính là tìm hiểu sâu sắc về di sản văn học dân gian đó của tộc người Tày ở một địa bàn văn hóa tiêu biểu, để từ đó có ý thức bảo tồn và phát huy Then Tày nói riêng, các loại hình nghệ thuật dân gian dân tộc thiểu số nói chung. Theo Hà Thị Tầm, Then Tày là công trình nghiên cứu của riêng tác giả, các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác.

1.1. Điều kiện tự nhiên và đời sống văn hóa người Tày Chợ Mới

Chợ Mới, Bắc Kạn là nơi sinh sống lâu đời của người Tày, nơi đây có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho phát triển nông nghiệp và lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống. Đời sống văn hóa của người Tày ở Chợ Mới rất phong phú, thể hiện qua các phong tục tập quán, lễ hội, và đặc biệt là Then Tày. Các nghi lễ Then thường gắn liền với đời sống tâm linh, tín ngưỡng của người dân, phản ánh ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Theo nghiên cứu của Hà Thị Tầm, vốn văn học nghệ thuật dân gian của các dân tộc, đặc biệt là dân tộc Tày ở nơi đây rất phong phú, đa dạng và còn được lưu truyền qua chữ viết, các hoạt động thờ cúng, nghi lễ, hoạt động ca hát.

1.2. Lịch sử hình thành và phát triển của Then Tày tại Chợ Mới

Lịch sử hình thành và phát triển của Then Tày gắn liền với lịch sử của người Tày ở Chợ Mới. Trải qua nhiều thế hệ, Then Tày đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng. Các nghệ nhân Then đã góp phần quan trọng trong việc gìn giữ và phát huy giá trị của Then Tày. Hiện nay, Then Tày vẫn được trình diễn trong các dịp lễ hội, cúng bái, và các sự kiện văn hóa quan trọng. Theo Hà Thị Tầm, Then Tày ở Chợ Mới hiện nay được Đảng, chính quyền rất quan tâm; nhiều nghệ nhân có ý thức lưu giữ nền văn hóa dân gian của dân tộc mình qua các bài Then. Vì vậy phong trào hát Then ở vùng đất này tương đối phát triển.

II. Thách Thức Bảo Tồn Di Sản Then Tày Thực Trạng Hiện Nay

Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, văn hóa Then Tày đang đối mặt với nhiều thách thức. Sự du nhập của các loại hình văn hóa mới, sự thay đổi trong lối sống của giới trẻ, và sự thiếu quan tâm của một bộ phận cộng đồng đã khiến cho Then Tày dần bị mai một. Việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Then Tày đòi hỏi sự chung tay của cả cộng đồng, các nhà nghiên cứu, và các cơ quan chức năng. Cần có những giải pháp đồng bộ để bảo tồn Then cổ, hỗ trợ các nghệ nhân, và truyền dạy Then cho thế hệ trẻ. Theo Hà Thị Tầm, trong thời đại giao lưu và hội nhập ngày nay, văn hóa dân tộc đang dần bị mai một, lãng quên và mất dần chỗ đứng, không ít người thờ ơ quay lưng lại với cả một kho tàng văn hóa dân tộc quý giá của quốc gia. Vì vậy việc bảo tồn và phát huy các làn điệu Then, nhất là Then Tày là một việc làm cấp thiết.

2.1. Nguyên nhân suy giảm sự quan tâm đến Then Tày trong giới trẻ

Sự suy giảm sự quan tâm đến Then Tày trong giới trẻ có nhiều nguyên nhân. Một trong số đó là sự thiếu hấp dẫn của Then Tày so với các loại hình giải trí hiện đại. Ngoài ra, việc truyền dạy Then trong gia đình và cộng đồng còn hạn chế, khiến cho giới trẻ ít có cơ hội tiếp xúc và tìm hiểu về Then Tày. Cần có những phương pháp truyền dạy sáng tạo, phù hợp với giới trẻ để khơi dậy niềm yêu thích và đam mê với Then Tày. Theo Hà Thị Tầm, việc nghiên cứu Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn còn có ý nghĩa thiết thực là phục vụ trực tiếp cho phần giảng dạy văn học địa phương sau này.

2.2. Tác động của du lịch đến việc bảo tồn Then Tày truyền thống

Du lịch có thể mang lại những cơ hội phát triển kinh tế cho địa phương, nhưng cũng có thể gây ra những tác động tiêu cực đến việc bảo tồn Then Tày truyền thống. Việc thương mại hóa Then Tày, sự thay đổi trong cách thức trình diễn, và sự thiếu tôn trọng đối với các nghi lễ Then có thể làm mất đi giá trị văn hóa đích thực của Then Tày. Cần có những quy định chặt chẽ để đảm bảo rằng du lịch không làm ảnh hưởng đến việc bảo tồn Then Tày truyền thống. Theo Hà Thị Tầm, Then Tày nói chung và Then Tày của Bắc Kạn nói riêng đã được một số nhà nghiên cứu dân gian sưu tầm và biên soạn thành những công trình khoa học.

III. Giải Pháp Bảo Tồn Văn Hóa Then Tày Hướng Đi Nào

Để bảo tồn và phát huy văn hóa Then Tày, cần có những giải pháp đồng bộ và hiệu quả. Việc tăng cường tuyên truyền, giáo dục về giá trị văn hóa Then Tày, hỗ trợ các nghệ nhân, và tạo điều kiện cho việc truyền dạy Then cho thế hệ trẻ là những việc làm cần thiết. Ngoài ra, cần có những chính sách hỗ trợ, khuyến khích các hoạt động nghiên cứu, sưu tầm, và bảo tồn Then Tày. Việc kết hợp Then Tày với du lịch cũng là một hướng đi tiềm năng, nhưng cần được thực hiện một cách cẩn trọng để đảm bảo rằng Then Tày không bị thương mại hóa. Theo Hà Thị Tầm, cần có một công trình nghiên cứu nào tìm hiểu một cách chuyên biệt, hệ thống về nội dung và nghệ thuật của loại hình Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn - một nơi còn lưu giữ nhiều bản Then Tày cổ, để từ đây những giá trị văn hóa, văn học nghệ thuật liên quan đến hát Then có sự lan tỏa, tạo nên bản sắc riêng của cộng đồng người Tày tỉnh Bắc Kạn.

3.1. Phát triển du lịch văn hóa gắn liền với Then Tày Chợ Mới

Phát triển du lịch văn hóa gắn liền với Then Tày là một hướng đi tiềm năng để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của Then Tày. Tuy nhiên, cần có những quy định chặt chẽ để đảm bảo rằng du lịch không làm ảnh hưởng đến việc bảo tồn Then Tày truyền thống. Cần xây dựng các sản phẩm du lịch văn hóa chất lượng cao, giới thiệu Then Tày một cách chân thực và hấp dẫn. Theo Hà Thị Tầm, tác giả là một giáo viên dạy văn, người dân tộc Tày được sinh ra ở chính quê hương Bắc Kạn. Vì vậy việc nghiên cứu Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn còn có ý nghĩa thiết thực là phục vụ trực tiếp cho phần giảng dạy văn học địa phương sau này.

3.2. Ứng dụng công nghệ trong việc bảo tồn và quảng bá Then Tày

Ứng dụng công nghệ là một giải pháp hiệu quả để bảo tồn và quảng bá Then Tày. Việc số hóa các tư liệu về Then Tày, xây dựng các trang web, ứng dụng di động, và các kênh truyền thông trực tuyến có thể giúp cho Then Tày tiếp cận được với đông đảo công chúng. Ngoài ra, công nghệ cũng có thể được sử dụng để tạo ra các sản phẩm văn hóa sáng tạo, kết hợp Then Tày với các loại hình nghệ thuật hiện đại. Theo Hà Thị Tầm, tác giả cũng mong muốn được góp một phần nhỏ bé của mình vào việc khẳng định, giữ gìn và phát huy những nét đẹp truyền thống của dân tộc Tày ở địa phương.

IV. Nghiên Cứu Giá Trị Nội Dung Then Tày Ý Nghĩa Sâu Sắc

Nghiên cứu giá trị nội dung của Then Tày giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về đời sống văn hóa, tín ngưỡng, và tâm hồn của người Tày. Then Tày phản ánh những ước mơ, khát vọng, và những giá trị đạo đức của cộng đồng. Các bài Then thường chứa đựng những câu chuyện về tình yêu, lòng hiếu thảo, sự đoàn kết, và tinh thần lạc quan. Việc nghiên cứu giá trị nội dung của Then Tày cũng giúp chúng ta nhận thức được tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống. Theo Hà Thị Tầm, Then Tày phản ánh tín ngưỡng tâm linh đậm màu sắc văn hóa dân tộc Tày, Then phản ánh xã hội của người Tày trong quá khứ, Then phản ánh hiện thực đời sống của người Tày trong xã hội có giai cấp, Then phản ánh ước mơ, khát vọng của người Tày trong quá khứ, Then thể hiện cách ứng xử giữa con người với con người trong gia đình và ngoài xã hội.

4.1. Then Tày phản ánh tín ngưỡng và đời sống tâm linh người Tày

Then Tày là một kho tàng văn hóa vô giá, phản ánh tín ngưỡng và đời sống tâm linh của người Tày. Các nghi lễ Then thường gắn liền với các vị thần linh, tổ tiên, và các lực lượng siêu nhiên. Then Tày thể hiện niềm tin vào sự bảo hộ của các vị thần, và ước vọng về một cuộc sống bình an, hạnh phúc. Theo Hà Thị Tầm, Then là bức tranh thiên nhiên cõi trời, Then là bức tranh thiên nhiên cõi trần, Then là bức tranh thiên nhiên cõi nước.

4.2. Giá trị giáo dục và nhân văn trong các bài Then Tày cổ

Các bài Then Tày cổ chứa đựng những giá trị giáo dục và nhân văn sâu sắc. Then Tày dạy con người về lòng hiếu thảo, sự trung thực, tinh thần đoàn kết, và tình yêu thương. Các câu chuyện trong Then thường mang tính răn dạy, khuyên nhủ, giúp con người sống tốt đẹp hơn. Theo Hà Thị Tầm, Then thể hiện cách ứng xử giữa con người với con người trong gia đình và ngoài xã hội.

V. Phân Tích Nghệ Thuật Diễn Xướng Then Đặc Điểm Nổi Bật

Nghệ thuật diễn xướng Then là một yếu tố quan trọng tạo nên sự độc đáo và hấp dẫn của Then Tày. Sự kết hợp giữa âm nhạc, múa, lời ca, và trang phục đã tạo nên một không gian văn hóa đặc sắc, thu hút người xem. Các nghệ nhân Then không chỉ là những người hát Then, mà còn là những người kể chuyện, diễn viên, và nhạc công. Việc phân tích nghệ thuật diễn xướng Then giúp chúng ta hiểu rõ hơn về tài năng và sự sáng tạo của các nghệ nhân. Theo Hà Thị Tầm, diễn xướng Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn là một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian tổng hợp gồm văn học, hội họa, múa, âm nhạc.

5.1. Vai trò của âm nhạc và nhạc cụ trong diễn xướng Then Tày

Âm nhạc và nhạc cụ đóng vai trò quan trọng trong diễn xướng Then Tày. Tiếng đàn tính, tiếng chuông, và tiếng trống tạo nên một không gian âm nhạc linh thiêng, huyền ảo. Các giai điệu Then thường mang tính trữ tình, sâu lắng, và có khả năng lay động lòng người. Theo Hà Thị Tầm, Then là những khúc hát, điệu múa thuộc thể loại dân ca nghi lễ, được sử dụng trong các lễ cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa, vui chơi.

5.2. Trang phục và đạo cụ trong nghi lễ Then Tày truyền thống

Trang phục và đạo cụ là những yếu tố không thể thiếu trong nghi lễ Then Tày truyền thống. Trang phục của các thầy Then thường được thêu thùa tỉ mỉ, với nhiều họa tiết mang ý nghĩa tâm linh. Các đạo cụ như kiếm, quạt, và chuông được sử dụng để thực hiện các nghi thức cúng bái, trừ tà. Theo Hà Thị Tầm, Then xuất phát từ tín ngưỡng tâm linh của người Tày và chủ yếu khái lược về Then Tày từ góc độ tín ngưỡng tâm linh.

VI. Then Tày Bắc Kạn Trong Đời Sống Hiện Đại Giá Trị Vĩnh Cửu

Mặc dù đối mặt với nhiều thách thức, Then Tày Bắc Kạn vẫn giữ vững giá trị trong đời sống hiện đại. Then Tày không chỉ là một loại hình nghệ thuật truyền thống, mà còn là một phần quan trọng của bản sắc văn hóa dân tộc. Việc bảo tồn và phát huy Then Tày không chỉ là trách nhiệm của các nghệ nhân, mà còn là trách nhiệm của cả cộng đồng. Cần có những nỗ lực chung để Then Tày tiếp tục sống mãi với thời gian. Theo Hà Thị Tầm, việc bảo tồn và phát huy các làn điệu Then, nhất là Then Tày là một việc làm cấp thiết.

6.1. Sự lan tỏa của Then Tày trong cộng đồng người Tày hiện nay

Then Tày vẫn có sức sống mạnh mẽ trong cộng đồng người Tày hiện nay. Các nghi lễ Then vẫn được tổ chức thường xuyên, và nhiều người vẫn yêu thích và đam mê Then Tày. Sự lan tỏa của Then Tày cho thấy giá trị văn hóa của nó vẫn còn nguyên vẹn trong lòng người dân. Theo Hà Thị Tầm, Then Tày ở Chợ Mới hiện nay được Đảng, chính quyền rất quan tâm; nhiều nghệ nhân có ý thức lưu giữ nền văn hóa dân gian của dân tộc mình qua các bài Then. Vì vậy phong trào hát Then ở vùng đất này tương đối phát triển.

6.2. Hướng phát triển Then Tày bền vững trong tương lai

Để Then Tày phát triển bền vững trong tương lai, cần có những giải pháp đồng bộ và hiệu quả. Việc kết hợp Then Tày với du lịch, ứng dụng công nghệ, và tăng cường giáo dục về Then Tày là những hướng đi tiềm năng. Quan trọng nhất, cần giữ gìn giá trị văn hóa cốt lõi của Then Tày, và truyền lại cho thế hệ sau. Theo Hà Thị Tầm, cần có một công trình nghiên cứu nào tìm hiểu một cách chuyên biệt, hệ thống về nội dung và nghệ thuật của loại hình Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn - một nơi còn lưu giữ nhiều bản Then Tày cổ, để từ đây những giá trị văn hóa, văn học nghệ thuật liên quan đến hát Then có sự lan tỏa, tạo nên bản sắc riêng của cộng đồng người Tày tỉnh Bắc Kạn.

Tổng quan nghiên cứu

Người Tày là dân tộc chiếm đa số tại huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn, với tỷ lệ khoảng 57,21% dân số trong tổng số gần 40.000 người. Vùng đất này có điều kiện tự nhiên đặc trưng với địa hình đồi núi thấp xen kẽ thung lũng, khí hậu nhiệt đới gió mùa, thuận lợi cho phát triển nông nghiệp và văn hóa truyền thống. Trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập, các giá trị văn hóa dân tộc Tày, đặc biệt là hát Then – một loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp gồm văn học, âm nhạc, múa và hội họa – đang đứng trước nguy cơ mai một. Then không chỉ là hình thức biểu đạt tín ngưỡng tâm linh mà còn phản ánh đời sống xã hội, ước mơ, khát vọng và cách ứng xử của người Tày.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa và phân tích sâu sắc các giá trị nội dung và nghệ thuật của lời hát Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn, góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bài Then được sưu tầm tại địa phương, bao gồm 168 bài hát Then thuộc các loại hình Then nghi lễ, Then cấp sắc, tăng sắc và Then sa hoa. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc phục vụ giảng dạy văn học địa phương và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa truyền thống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết văn học dân gian và lý thuyết diễn xướng dân gian. Lý thuyết văn học dân gian giúp phân tích các thành tố ngôn từ, cấu trúc nội dung và nghệ thuật trong lời hát Then, đồng thời làm rõ vai trò của Then trong đời sống văn hóa người Tày. Lý thuyết diễn xướng dân gian tập trung vào môi trường biểu diễn, hình thức thể hiện, vai trò của nghệ nhân và các yếu tố phi ngôn ngữ như động tác, trang phục, nhạc cụ.

Ba khái niệm trọng tâm được nghiên cứu gồm: Then như hình thức văn hóa tín ngưỡng, Then như loại hình nghệ thuật tổng hợp (kết hợp hát, múa, đàn tính, trang trí), và Then như biểu hiện của đời sống xã hội và tâm linh người Tày. Ngoài ra, các mô hình phân loại Then theo mục đích sử dụng (Then nghi lễ, Then sa hoa) và theo hình thức diễn xướng (đơn ca, song ca) cũng được vận dụng để phân tích.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm các bài Then được sưu tầm từ các nghệ nhân ở xã Bình Văn, Nông Hạ, Yên Cư, Yên Hân và các địa phương lân cận thuộc huyện Chợ Mới, Bắc Kạn. Ngoài ra, các tuyển tập Then nghi lễ, cấp sắc, tăng sắc và Then sa hoa do các tác giả địa phương biên soạn cũng được sử dụng làm tư liệu tham khảo.

Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

• Điền dã văn học: thu thập lời hát Then và tìm hiểu thực tiễn diễn xướng trong cộng đồng.
• Khảo sát, thống kê: tổng hợp số liệu về số lượng bài Then, tần suất xuất hiện các hình ảnh biểu tượng, từ ngữ liên quan đến tín ngưỡng và đời sống.
• Phân tích tổng hợp: đánh giá giá trị nội dung và nghệ thuật của lời hát Then dựa trên số liệu thu thập.
• So sánh đối chiếu: làm nổi bật nét đặc sắc của Then Tày ở Chợ Mới so với các vùng khác trong tỉnh Bắc Kạn như Ba Bể, Bạch Thông.

Cỡ mẫu gồm 168 bài Then, được chọn lọc theo tiêu chí đại diện cho các loại hình Then phổ biến tại địa phương. Phương pháp phân tích ngữ văn học được lựa chọn nhằm khai thác sâu sắc các thành tố ngôn từ, hình ảnh, biểu tượng và nghệ thuật diễn xướng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Then phản ánh tín ngưỡng tâm linh đa tầng
   Qua khảo sát 168 bài Then, có 48 bài nhắc đến thượng giới, Ngọc Hoàng với 115 lần xuất hiện, 14 bài liên quan đến Long Vương, Thủy tề với 42 lần, và 11 bài đề cập đến tổ tiên với 109 lần. Điều này cho thấy Then là hình thức biểu đạt thế giới quan ba tầng (thượng giới, trần thế, âm phủ) của người Tày, đồng thời thể hiện niềm tin sâu sắc vào các vị thần linh và tổ tiên.

2. Then phản ánh hiện thực xã hội và đời sống nông nghiệp
   Các bài Then như Bách Cốc, Bách Điểu, Bách Hoa, Bách Thú mô tả sinh động các loại cây trồng, vật nuôi, muông thú và chim chóc gắn liền với đời sống lao động nông nghiệp. Ví dụ, bài Bách Cốc liệt kê các loại lúa, khoai, kê, mạch; bài Bách Hoa và Bách Thú thể hiện sự tranh giành quyền lực trong muôn loài, ẩn dụ cho xã hội có giai cấp. Một đoạn Then Thượng cổ vẹn âm phản ánh tình trạng thuế má nặng nề, đời sống khó khăn của người dân với các con số cụ thể về tiền nộp và mức tăng giá.

3. Then thể hiện ước mơ, khát vọng của người Tày
   Lời Then chứa đựng những ước nguyện giản dị như sức khỏe, trường thọ, gia đình hòa thuận, mùa màng bội thu. Ví dụ, trong lễ Cúng tạ mẻ thinh, lời Then cầu chúc cho con cháu được mạnh khỏe, bình an và mùa màng thuận lợi. Các bài Then còn thể hiện khát vọng công bằng xã hội, tình nghĩa vợ chồng thủy chung qua các trường ca bi tráng như Khảm hải.

4. Then thể hiện cách ứng xử nhân văn trong gia đình và xã hội
   Then không chỉ là lời ca nghi lễ mà còn là kho tàng giáo dục đạo đức, cách ứng xử trong gia đình và cộng đồng. Qua lời Then, người nghe học được các chuẩn mực về tình cảm gia đình, sự kính trọng tổ tiên, và mối quan hệ xã hội hài hòa.

Thảo luận kết quả

Các số liệu thống kê và phân tích nội dung cho thấy Then là một hình thức văn hóa dân gian đa chiều, vừa mang tính nghi lễ vừa phản ánh đời sống xã hội và tâm linh của người Tày. Việc Then nhấn mạnh đến thế giới ba tầng và các vị thần linh phản ánh quan niệm tín ngưỡng đa thần, hòa quyện giữa tín ngưỡng bản địa và các yếu tố du nhập như Nho giáo, Phật giáo.

So sánh với các nghiên cứu về Then ở các địa phương khác trong tỉnh Bắc Kạn, Then ở Chợ Mới có sự phong phú về nội dung nghi lễ và phổ biến rộng rãi hơn. Các bài Then cổ được lưu truyền nhiều, đặc biệt là các bài Then nghi lễ cấp sắc, tăng sắc và cúng chữa bệnh. Điều này cho thấy Chợ Mới là trung tâm văn hóa Then quan trọng của vùng Việt Bắc.

Việc phản ánh hiện thực xã hội qua Then, đặc biệt là các vấn đề về giai cấp, thuế má, và cuộc sống lao động, cho thấy Then không chỉ là nghệ thuật mà còn là tiếng nói của người dân lao động trong lịch sử. Những ước mơ và khát vọng được thể hiện trong Then cũng góp phần làm phong phú thêm giá trị nhân văn của loại hình nghệ thuật này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các hình ảnh tín ngưỡng trong Then, bảng so sánh số lượng bài Then theo loại hình và địa phương, cũng như biểu đồ thể hiện các chủ đề nội dung Then phổ biến.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tổ chức các lớp đào tạo, truyền dạy hát Then cho thế hệ trẻ
   Mục tiêu tăng số lượng nghệ nhân trẻ tham gia bảo tồn Then, duy trì truyền thống trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là các cơ sở văn hóa, trường học và các câu lạc bộ văn nghệ địa phương.

2. Xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận hát Then là di sản văn hóa phi vật thể
   Đẩy mạnh công tác sưu tầm, biên soạn và quảng bá Then Tày ở Chợ Mới trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Kạn phối hợp với các nhà nghiên cứu.

3. Phát triển các chương trình biểu diễn, giới thiệu Then trong các lễ hội, sự kiện văn hóa
   Mục tiêu nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút khách du lịch, góp phần phát triển kinh tế văn hóa trong 1-2 năm. Chủ thể thực hiện là UBND huyện, các câu lạc bộ nghệ nhân và đơn vị tổ chức sự kiện.

4. Ứng dụng công nghệ số trong lưu trữ, truyền tải và quảng bá Then
   Xây dựng kho tư liệu số, video diễn xướng Then, phát triển ứng dụng di động giới thiệu Then trong 3 năm. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và ngôn ngữ học
   Luận văn cung cấp dữ liệu phong phú về Then Tày, giúp nghiên cứu sâu về văn hóa, tín ngưỡng và ngôn ngữ dân tộc thiểu số.

2. Nghệ nhân, thầy Then và cộng đồng người Tày
   Tài liệu giúp bảo tồn, phát huy giá trị Then, đồng thời hỗ trợ truyền dạy và phát triển nghệ thuật dân gian truyền thống.

3. Giáo viên và sinh viên ngành Văn học, Văn hóa Việt Nam
   Luận văn là nguồn tư liệu tham khảo quý giá cho giảng dạy và học tập về văn học dân gian, văn hóa các dân tộc thiểu số.

4. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch địa phương
   Giúp xây dựng chính sách bảo tồn, phát triển văn hóa truyền thống, đồng thời khai thác tiềm năng du lịch văn hóa đặc sắc của vùng.

Câu hỏi thường gặp

1. Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
   Then là loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp của người Tày, bao gồm hát, múa, đàn tính và nghi lễ tín ngưỡng. Nguồn gốc Then có thể từ thời nhà Hán, cách đây trên 2.000 năm, phát triển gắn liền với đời sống tâm linh và lao động của người Tày.

2. Then phản ánh những giá trị văn hóa nào của người Tày?
   Then thể hiện tín ngưỡng đa thần, quan niệm thế giới ba tầng, đời sống xã hội có giai cấp, ước mơ khát vọng về cuộc sống ấm no, cách ứng xử nhân văn trong gia đình và cộng đồng.

3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích Then?
   Nghiên cứu sử dụng phương pháp điền dã văn học, khảo sát, thống kê, phân tích tổng hợp và so sánh đối chiếu nhằm khai thác sâu sắc nội dung và nghệ thuật lời hát Then.

4. Then được diễn xướng như thế nào trong cộng đồng?
   Then chủ yếu được diễn xướng dưới hình thức đơn ca bởi các nghệ nhân (Pháp thư), trong không gian nhà sàn trước bàn thờ tổ tiên, kết hợp với đàn tính và bộ xóc nhạc, có trang phục đặc trưng như áo hào quang màu đỏ.

5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy giá trị Then hiện nay?
   Cần tổ chức đào tạo nghệ nhân trẻ, xây dựng hồ sơ di sản văn hóa, phát triển các chương trình biểu diễn, ứng dụng công nghệ số lưu trữ và quảng bá Then, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa truyền thống.

Kết luận

• Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn là loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp, phản ánh sâu sắc tín ngưỡng, đời sống xã hội và ước mơ của người Tày.
• Nghiên cứu đã hệ thống hóa 168 bài Then, phân tích các giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc, góp phần bảo tồn văn hóa dân tộc.
• Then thể hiện quan niệm thế giới ba tầng, niềm tin vào thần linh, đồng thời phản ánh hiện thực xã hội có giai cấp và khát vọng công bằng, ấm no.
• Diễn xướng Then gắn liền với môi trường nhà sàn, trang phục đặc trưng và nhạc cụ truyền thống, do các nghệ nhân giàu kinh nghiệm thể hiện.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy Then trong cộng đồng và ứng dụng công nghệ số nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc Tày.

Tiếp theo, cần triển khai các chương trình đào tạo nghệ nhân trẻ, xây dựng hồ sơ di sản văn hóa và phát triển các hoạt động biểu diễn, quảng bá Then nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại. Đề nghị các cơ quan quản lý văn hóa, các nhà nghiên cứu và cộng đồng người Tày cùng chung tay thực hiện.