## Tổng quan nghiên cứu

Yên Phong, Bắc Ninh là một vùng đất cổ với dân số khoảng 162.592 người (năm 2015), mật độ dân số 1.277 người/km², nằm trong vùng đồng bằng Bắc Bộ, được bao bọc bởi ba con sông lớn: sông Cầu, sông Ngũ Huyện Khê và sông Cà Lồ. Vùng đất này không chỉ giàu truyền thống lịch sử mà còn là cái nôi của nhiều giá trị văn hóa, văn học dân gian đặc sắc, trong đó truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang là một phần quan trọng phản ánh đời sống văn hóa, tín ngưỡng và lịch sử dựng nước giữ nước của người dân địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu là sưu tầm, khảo cứu hệ thống truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh, phân tích mối quan hệ giữa truyền thuyết với các yếu tố văn hóa trong môi trường lịch sử - văn hóa địa phương, đồng thời góp phần nâng cao ý thức bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bản truyền thuyết được lưu truyền trong dân gian và ghi chép trong các bản thần tích, sắc phong tại các điểm thờ Vân Mẫu và Thánh Tam Giang trên địa bàn huyện Yên Phong.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, góp phần làm sáng tỏ giá trị văn hóa, lịch sử của truyền thuyết, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển văn hóa tại địa phương. Qua đó, thúc đẩy sự gắn kết cộng đồng và nâng cao nhận thức của thế hệ trẻ về truyền thống văn hóa dân tộc.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

- **Lý thuyết văn hóa học:** Văn hóa được hiểu là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua lịch sử, bao gồm nghệ thuật, tín ngưỡng, phong tục tập quán và các hệ thống giá trị xã hội. Văn hóa là mối quan hệ giữa thế giới biểu tượng và thế giới thực tại, tạo nên bản sắc riêng biệt của cộng đồng.

- **Lý thuyết truyền thuyết dân gian:** Truyền thuyết là thể loại văn học dân gian tự sự, phản ánh các sự kiện lịch sử hoặc giải thích nguồn gốc phong cảnh, nhân vật lịch sử qua yếu tố tưởng tượng, khoa trương và thần kỳ. Truyền thuyết có tính dân tộc và địa phương sâu sắc, gắn liền với lễ hội và nghi lễ.

- **Phương pháp tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa:** Nghiên cứu tác phẩm văn học dân gian trong mối quan hệ với môi trường văn hóa, lịch sử, xã hội để giải mã các giá trị văn hóa ẩn chứa trong truyền thuyết, đồng thời phân tích mối liên hệ giữa truyền thuyết với đời sống tín ngưỡng và lễ hội.

- **Khái niệm chính:** Văn hóa, truyền thuyết, tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, lễ hội dân gian, anh hùng dân tộc.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu:** Sưu tầm các bản truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang từ các bản thần tích, sắc phong, thư tịch cổ và lời kể dân gian tại 20 làng xã thờ Thánh Tam Giang ở huyện Yên Phong, Bắc Ninh.

- **Phương pháp phân tích:** Phân tích nội dung truyền thuyết dưới góc nhìn văn hóa, so sánh các dị bản truyền thuyết, đối chiếu với các tài liệu lịch sử và văn hóa liên quan. Phân tích mối quan hệ giữa truyền thuyết với tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Thành hoàng và các lễ hội truyền thống.

- **Phương pháp điền dã:** Thu thập tư liệu thực địa qua phỏng vấn, quan sát lễ hội, nghi lễ thờ cúng tại các địa phương nghiên cứu.

- **Phương pháp so sánh:** So sánh truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang với các truyền thuyết khác trong vùng để làm rõ đặc điểm văn hóa và lịch sử riêng biệt.

- **Phương pháp nghiên cứu liên ngành:** Kết hợp nghiên cứu văn hóa, lịch sử, địa lý để có cái nhìn toàn diện về truyền thuyết trong bối cảnh xã hội và môi trường tự nhiên.

- **Timeline nghiên cứu:** Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2017 đến 2019, bao gồm giai đoạn thu thập tư liệu, phân tích và hoàn thiện luận văn.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Phát hiện 1:** Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang phản ánh truyền thống dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, đặc biệt trong thời kỳ nhà tiền Lý (544-602). 100% các bản truyền thuyết thu thập tại 20 làng xã thờ Thánh Tam Giang đều đề cập đến các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, với nhân vật trung tâm là anh em họ Trương (Trương Hống, Trương Hát).

- **Phát hiện 2:** Truyền thuyết gắn liền với đời sống văn hóa, tín ngưỡng vùng Yên Phong, thể hiện qua các nghi lễ thờ cúng, lễ hội truyền thống với hơn 65 lễ hội được tổ chức hàng năm, trong đó có nhiều lễ hội tôn vinh Thánh Tam Giang và Vân Mẫu.

- **Phát hiện 3:** Hình tượng người anh hùng trong truyền thuyết được xây dựng với các đặc điểm: trung quân ái quốc, dũng cảm, có sức mạnh phi thường và luôn đặt lợi ích quốc gia lên trên hết. Ví dụ, anh em họ Trương từ chối làm quan cho kẻ thù, tuẫn tiết giữ trọn chữ trung.

- **Phát hiện 4:** Truyền thuyết có tính địa phương sâu sắc nhưng cũng mang tính dân tộc khi các nhân vật được phong thần, được triều đình ban sắc phong, thể hiện sự gắn kết giữa tín ngưỡng dân gian và chính quyền phong kiến.

### Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang không chỉ là câu chuyện dân gian mà còn là biểu tượng văn hóa phản ánh lịch sử đấu tranh bảo vệ đất nước. Việc truyền thuyết gắn liền với các lễ hội và nghi lễ thờ cúng cho thấy vai trò quan trọng của truyền thuyết trong đời sống tâm linh và văn hóa cộng đồng.

So với các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào khía cạnh xã hội học và dân tộc học, nghiên cứu này tiếp cận truyền thuyết dưới góc nhìn văn hóa học giúp làm rõ hơn các giá trị văn hóa, nghệ thuật và ý nghĩa lịch sử của truyền thuyết. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các làng thờ Thánh Tam Giang, bảng thống kê số lượng lễ hội liên quan và sơ đồ mối quan hệ giữa truyền thuyết với các yếu tố văn hóa khác.

Việc nhận thức được giá trị văn hóa của truyền thuyết góp phần nâng cao ý thức bảo tồn, phát huy di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời tạo cơ sở cho các chính sách văn hóa địa phương.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Tăng cường công tác bảo tồn và truyền dạy truyền thuyết:** Xây dựng chương trình giáo dục văn hóa dân gian tại các trường học địa phương nhằm nâng cao nhận thức của thế hệ trẻ về giá trị truyền thuyết và tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Thành hoàng. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường học.

- **Phát triển du lịch văn hóa dựa trên truyền thuyết:** Tổ chức các tour du lịch văn hóa kết hợp tham quan các di tích thờ Vân Mẫu và Thánh Tam Giang, trải nghiệm lễ hội truyền thống nhằm quảng bá giá trị văn hóa đặc sắc của Yên Phong. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, doanh nghiệp du lịch.

- **Số hóa và lưu trữ tư liệu truyền thuyết:** Thiết lập kho tư liệu điện tử về truyền thuyết, thần tích, sắc phong và các lễ hội liên quan để bảo tồn lâu dài và phục vụ nghiên cứu. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin, các viện nghiên cứu.

- **Tổ chức các hoạt động văn hóa cộng đồng:** Khuyến khích tổ chức các buổi kể chuyện, diễn xướng truyền thuyết, hội thảo văn hóa nhằm tăng cường sự gắn kết cộng đồng và phát huy giá trị truyền thống. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: UBND các xã, phường, các tổ chức văn hóa.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và văn học dân gian:** Luận văn cung cấp tư liệu và phân tích sâu sắc về truyền thuyết vùng Kinh Bắc, đặc biệt là hệ thống truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang, giúp mở rộng hiểu biết về văn hóa dân gian Việt Nam.

- **Giáo viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam:** Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy và học tập về văn học dân gian, tín ngưỡng và lễ hội truyền thống.

- **Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch địa phương:** Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời phát triển du lịch văn hóa bền vững.

- **Cộng đồng dân cư địa phương:** Giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống, khơi dậy lòng tự hào và trách nhiệm bảo vệ, phát huy di sản văn hóa của quê hương.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang có nguồn gốc từ đâu?**  
Truyền thuyết xuất phát từ vùng đất Yên Phong, Bắc Ninh, dựa trên các sự kiện lịch sử và tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, phản ánh truyền thống dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam.

2. **Vai trò của truyền thuyết trong đời sống văn hóa địa phương là gì?**  
Truyền thuyết là cốt lõi của lễ hội, giúp giải thích nguồn gốc các nghi lễ, tạo nên sự gắn kết cộng đồng và duy trì các giá trị văn hóa truyền thống qua các thế hệ.

3. **Làm thế nào để bảo tồn truyền thuyết trong thời đại hiện nay?**  
Bảo tồn thông qua giáo dục, số hóa tư liệu, tổ chức các hoạt động văn hóa cộng đồng và phát triển du lịch văn hóa nhằm quảng bá và giữ gìn giá trị truyền thống.

4. **Truyền thuyết có phải là lịch sử chính xác không?**  
Truyền thuyết không phải là lịch sử chính xác mà là sự phản ánh có yếu tố tưởng tượng, khoa trương, mang tính biểu tượng và truyền cảm, phản ánh ánh hào quang của lịch sử.

5. **Ai là nhân vật trung tâm trong truyền thuyết về Thánh Tam Giang?**  
Anh em họ Trương (Trương Hống, Trương Hát) là nhân vật trung tâm, được phong thần, biểu tượng cho lòng trung quân ái quốc và tinh thần chiến đấu chống ngoại xâm.

## Kết luận

- Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang là biểu tượng văn hóa quan trọng phản ánh truyền thống dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam tại Yên Phong, Bắc Ninh.  
- Nghiên cứu đã làm rõ mối quan hệ giữa truyền thuyết với đời sống tín ngưỡng, lễ hội và văn hóa cộng đồng địa phương.  
- Luận văn góp phần bổ sung tri thức về văn học dân gian và tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn văn hóa.  
- Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị truyền thuyết qua giáo dục, số hóa tư liệu, phát triển du lịch và tổ chức hoạt động văn hóa.  
- Khuyến khích các bước tiếp theo trong nghiên cứu mở rộng phạm vi và ứng dụng thực tiễn nhằm phát huy giá trị văn hóa truyền thống bền vững.

**Hành động tiếp theo:** Khuyến khích các cơ quan chức năng và cộng đồng địa phương phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị truyền thuyết, đồng thời thúc đẩy nghiên cứu sâu hơn về các khía cạnh văn hóa liên quan.