Tổng quan nghiên cứu

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một phần quan trọng trong văn hóa dân gian Việt Nam, có lịch sử hình thành lâu đời và phát triển đa dạng trên khắp các vùng miền. Tại hai tỉnh miền núi Hòa Bình và Thanh Hóa, nơi cư trú của nhiều dân tộc anh em như Mường, Kinh, Thái, Dao, Mông, Thổ, Khơ Mú, tín ngưỡng này không chỉ là biểu tượng tâm linh mà còn phản ánh sâu sắc đời sống văn hóa, xã hội và lịch sử của cộng đồng. Theo thống kê, Hòa Bình có hơn 55 di tích đền thờ liên quan đến các vị Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu, trong khi Thanh Hóa sở hữu hơn 535 di tích lịch sử - văn hóa, trong đó nhiều đền thờ các vị Thánh Mẫu nổi tiếng như Liễu Hạnh, Bà Triệu, Bà Hiển Nhân.

Luận văn tập trung nghiên cứu truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu trong không gian văn hóa Hòa Bình và Thanh Hóa, nhằm làm rõ giá trị văn hóa, nghệ thuật và mối quan hệ giữa truyền thuyết với tín ngưỡng, lễ hội, di tích lịch sử. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các truyền thuyết dân gian được sưu tầm từ nhiều nguồn tư liệu và thực địa tại hai tỉnh, trong khoảng thời gian từ đầu thế kỷ XX đến nay. Mục tiêu chính là khảo sát sự phong phú đa dạng của truyền thuyết, phân tích hình tượng nhân vật và nghệ thuật thể hiện, đồng thời làm rõ vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tinh thần của người dân địa phương.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, góp phần nâng cao nhận thức về tín ngưỡng thờ Mẫu như một di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của Việt Nam, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các hoạt động bảo tồn, phát triển du lịch văn hóa tại Hòa Bình và Thanh Hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn học dân gian, tín ngưỡng dân gian và văn hóa truyền thống. Trước hết, lý thuyết về văn học dân gian giúp phân tích cấu trúc, motif và nghệ thuật truyền thuyết, tập trung vào các khái niệm như: truyền thuyết, thần tích, motif cơ bản, hình tượng nhân vật. Thứ hai, lý thuyết về tín ngưỡng dân gian và Đạo Mẫu được sử dụng để làm rõ mối quan hệ giữa truyền thuyết với thực hành tín ngưỡng, lễ hội, nghi lễ hầu đồng, và vai trò của các vị Thánh Mẫu trong đời sống tâm linh.

Các khái niệm chính bao gồm: Nữ thần (những vị thần nữ gắn với thiên nhiên và lịch sử), Mẫu thần (hình tượng Mẹ thiêng liêng trong tín ngưỡng), Thánh Mẫu (các vị thần nữ được tôn vinh cao nhất trong Đạo Mẫu), motif truyền thuyết (các yếu tố lặp lại trong truyện kể), và nghi lễ hầu đồng (hình thức giao tiếp với thần linh trong Đạo Mẫu). Ngoài ra, luận văn còn vận dụng lý thuyết liên ngành để kết nối truyền thuyết với lịch sử, phong tục, lễ hội và di tích văn hóa nhằm có cái nhìn toàn diện.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa thực địa và phân tích tài liệu. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các bản truyền thuyết dân gian được sưu tầm từ các tác phẩm như Truyền thuyết truyện cổ dân gian dân tộc Mường vùng huyện Lạc Sơn tỉnh Hòa Bình, Truyện dân gian Thanh Hóa, Tổng tập văn học dân gian người Việt, cùng các tài liệu lịch sử, địa chí và các bài viết nghiên cứu về Đạo Mẫu.

Phương pháp thực địa được áp dụng qua việc quan sát, ghi chép tại các địa điểm gắn liền với truyền thuyết và lễ hội tiêu biểu ở Hòa Bình và Thanh Hóa, nhằm thu thập dữ liệu sinh động và xác thực. Phương pháp hệ thống, thống kê và phân loại được dùng để tổ chức, phân nhóm các truyền thuyết theo chủ đề và đặc điểm nội dung. Phân tích nội dung và motif giúp làm rõ đặc trưng nghệ thuật và ý nghĩa văn hóa của truyền thuyết.

Phương pháp liên ngành được vận dụng để kết nối truyền thuyết với các thành tố văn hóa khác như tín ngưỡng, lễ hội, di tích lịch sử, qua đó làm nổi bật vai trò của truyền thuyết trong đời sống xã hội. Phương pháp so sánh được sử dụng để chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt giữa truyền thuyết ở hai tỉnh, từ đó làm rõ nét đặc sắc văn hóa từng địa phương. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm khoảng 101 truyền thuyết tiêu biểu về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu, được chọn lọc kỹ lưỡng từ các nguồn tài liệu và thực địa.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự phong phú đa dạng của truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu: Tổng cộng có khoảng 101 truyền thuyết được khảo sát, trong đó Thanh Hóa chiếm đa số với 86 truyện, Hòa Bình có 15 truyện. Các truyền thuyết này phản ánh nhiều khía cạnh như anh hùng chống giặc ngoại xâm (4,6% ở Thanh Hóa), tổ nghề (13,3% ở Hòa Bình), anh hùng liệt nữ (33,3% Hòa Bình, 88,3% Thanh Hóa), và vai trò của bậc Mẫu cao cả (53,3% Hòa Bình, 4,6% Thanh Hóa).

  2. Hình tượng nhân vật Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu được ca ngợi toàn diện: Các nhân vật đều có dung nhan xinh đẹp, phẩm cách cao quý, tài năng và lòng nhân hậu. Ví dụ, Bà Chúa Thác Bờ ở Hòa Bình được mô tả là người phóng khoáng, gần gũi dân, dạy dân làm rẫy, đánh cá; Bà Triệu ở Thanh Hóa là nữ anh hùng có võ nghệ phi thường, tinh thần yêu nước mãnh liệt. Các nhân vật này vừa là người trần thế vừa được thần linh hóa, thể hiện vai trò bảo vệ quê hương, dân tộc.

  3. Mối quan hệ chặt chẽ giữa truyền thuyết với tín ngưỡng, lễ hội và di tích: Truyền thuyết gắn liền với các nghi lễ hầu đồng, lễ hội truyền thống như lễ hội Đền Băng, lễ hội Đền Sòng, lễ hội Đền Thác Bờ, góp phần duy trì và phát huy giá trị văn hóa. Các di tích thờ các vị Thánh Mẫu là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng, thu hút đông đảo người dân và du khách.

  4. Nghệ thuật truyền thuyết mang đậm tính dân gian, dễ nhớ, dễ hiểu: Cốt truyện đơn giản, ít yếu tố tưởng tượng phức tạp, tập trung vào các motif như công lao dựng làng, chống giặc, dạy nghề, phù hộ dân lành. Văn chầu trong nghi lễ hầu đồng sử dụng nhiều thể thơ dân gian như thất ngôn, lục bát, song thất lục bát, tạo nên không khí linh thiêng, sâu sắc.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân sự phong phú của truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu ở hai tỉnh xuất phát từ đặc điểm địa lý, lịch sử và đa dạng dân tộc. Hòa Bình với truyền thống văn hóa Mường lâu đời, thiên về các truyền thuyết gắn với tín ngưỡng bản địa và các nhân vật có công với làng xã. Thanh Hóa, vùng đất “địa linh nhân kiệt”, có nhiều truyền thuyết về các nữ anh hùng lịch sử, phản ánh tinh thần yêu nước và truyền thống đấu tranh kiên cường.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn mối liên hệ giữa truyền thuyết và các thành tố văn hóa khác như lễ hội, di tích, nghi lễ hầu đồng, qua đó khẳng định vai trò trung tâm của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tinh thần. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng truyền thuyết theo chủ đề và địa phương, bảng thống kê các nhân vật tiêu biểu và các lễ hội liên quan.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về tín ngưỡng thờ Mẫu, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch văn hóa đặc sắc tại Hòa Bình và Thanh Hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác sưu tầm, bảo tồn truyền thuyết và nghi lễ thờ Mẫu: Các cơ quan văn hóa, viện nghiên cứu cần phối hợp với địa phương tổ chức các dự án sưu tầm, số hóa và lưu trữ truyền thuyết, bài văn chầu, nghi lễ hầu đồng nhằm bảo tồn di sản phi vật thể. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm, chủ thể là Sở Văn hóa, Viện Văn học.

  2. Phát triển du lịch văn hóa gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu: Xây dựng các tour du lịch văn hóa tâm linh tại các di tích đền thờ Thánh Mẫu, kết hợp tổ chức lễ hội truyền thống nhằm thu hút khách du lịch trong và ngoài nước, góp phần phát triển kinh tế địa phương. Thời gian triển khai 2-3 năm, chủ thể là Sở Du lịch, UBND tỉnh.

  3. Tổ chức các hoạt động giáo dục, truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình giáo dục văn hóa dân gian, tín ngưỡng thờ Mẫu trong trường học và cộng đồng nhằm giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống. Chủ thể là ngành giáo dục, các tổ chức văn hóa, thời gian 1-2 năm.

  4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành về tín ngưỡng thờ Mẫu và văn hóa dân gian: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu khoa học nhằm làm sâu sắc hơn hiểu biết về tín ngưỡng, nghệ thuật truyền thuyết và vai trò xã hội của các nhân vật Nữ thần, Mẫu thần, Thánh Mẫu. Chủ thể là các trường đại học, viện nghiên cứu, thời gian liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và tín ngưỡng: Luận văn cung cấp dữ liệu phong phú và phân tích sâu sắc về truyền thuyết, tín ngưỡng thờ Mẫu, giúp các nhà nghiên cứu có cơ sở để phát triển các công trình khoa học chuyên sâu.

  2. Cán bộ quản lý văn hóa và du lịch địa phương: Thông tin về các di tích, lễ hội và tín ngưỡng thờ Mẫu giúp hoạch định chính sách bảo tồn, phát triển du lịch văn hóa đặc sắc tại Hòa Bình và Thanh Hóa.

  3. Giáo viên và sinh viên ngành văn học dân gian, lịch sử văn hóa: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu về văn học dân gian, tín ngưỡng truyền thống Việt Nam.

  4. Cộng đồng dân cư và người làm công tác bảo tồn văn hóa: Giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống, khơi dậy niềm tự hào và trách nhiệm bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tín ngưỡng thờ Mẫu có nguồn gốc từ đâu?
    Tín ngưỡng thờ Mẫu bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ Nữ thần, Mẫu thần trong văn hóa nông nghiệp lúa nước của người Việt, gắn liền với vai trò người mẹ trong gia đình và xã hội, đồng thời chịu ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Hoa và các tín ngưỡng dân tộc thiểu số.

  2. Truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu có vai trò gì trong đời sống người dân?
    Truyền thuyết không chỉ ca ngợi vẻ đẹp, công lao của các nhân vật mà còn giáo dục đạo lý, thể hiện tinh thần yêu nước, bảo vệ quê hương, đồng thời là cơ sở cho các nghi lễ, lễ hội tín ngưỡng thờ Mẫu.

  3. Nghi lễ hầu đồng trong Đạo Mẫu có đặc điểm gì?
    Hầu đồng là hình thức giao tiếp với thần linh qua các ông đồng, bà đồng nhập hồn các vị Thánh, kết hợp múa bóng và hát văn, nhằm xin phù hộ, trừ tà và cầu phúc cho cộng đồng.

  4. Sự khác biệt chính giữa truyền thuyết ở Hòa Bình và Thanh Hóa là gì?
    Hòa Bình tập trung vào truyền thuyết gắn với tín ngưỡng bản địa, các nhân vật có công với làng xã, trong khi Thanh Hóa có nhiều truyền thuyết về nữ anh hùng lịch sử, phản ánh truyền thống đấu tranh kiên cường và đa dạng văn hóa.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu?
    Bảo tồn cần kết hợp sưu tầm, nghiên cứu, giáo dục và phát triển du lịch văn hóa, đồng thời tổ chức các lễ hội truyền thống và nghi lễ hầu đồng một cách bài bản, có sự tham gia của cộng đồng và các cơ quan chức năng.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ sự phong phú đa dạng của truyền thuyết về Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu tại Hòa Bình và Thanh Hóa, với hơn 100 truyền thuyết được khảo sát và phân loại chi tiết.
  • Hình tượng nhân vật được ca ngợi toàn diện về sắc đẹp, phẩm chất, tài năng và công lao, phản ánh vai trò quan trọng của người phụ nữ trong lịch sử và tín ngưỡng.
  • Mối quan hệ giữa truyền thuyết với tín ngưỡng, lễ hội, di tích và nghi lễ hầu đồng được làm sáng tỏ, khẳng định vai trò trung tâm của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống văn hóa tinh thần.
  • Nghiên cứu góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch văn hóa đặc sắc tại hai tỉnh miền núi.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm bảo tồn, phát triển và truyền thông về tín ngưỡng thờ Mẫu, hướng tới sự phát triển bền vững của di sản văn hóa phi vật thể.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương phối hợp triển khai các dự án bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu, đồng thời mở rộng nghiên cứu liên ngành để làm sâu sắc thêm hiểu biết về văn hóa dân gian Việt Nam.