Tổng quan nghiên cứu

Cây ngô (Zea mays L.) giữ vai trò quan trọng trong nền kinh tế nông nghiệp toàn cầu và Việt Nam. Theo số liệu của FAO và USDA năm 2016, diện tích trồng ngô thế giới đạt khoảng 181,4 triệu ha với năng suất trung bình 57,3 tạ/ha, sản lượng đạt 1.040,2 triệu tấn, tăng lần lượt 23,7%, 19,0% và 47,2% so với năm 2006. Ở Việt Nam, diện tích trồng ngô năm 2016 đạt khoảng 1,3 triệu ha, năng suất trung bình 46,0 tạ/ha, sản lượng 5.980 nghìn tấn, trong đó ngô lai chiếm khoảng 95% diện tích. Tuy nhiên, năng suất ngô Việt Nam chỉ đạt 79,6% năng suất trung bình thế giới, thấp hơn nhiều so với các nước phát triển như Mỹ (gấp 2 lần) và Trung Quốc (cao hơn 22%). Tỉnh Thái Nguyên, với diện tích đất nông nghiệp khoảng 246.513 ha, trong đó đất có thể mở rộng trồng ngô khoảng 1.714 ha, có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng phù hợp cho phát triển cây ngô. Năng suất ngô của tỉnh năm 2015 đạt 42,4 tạ/ha, thấp hơn mức trung bình cả nước và còn nhiều hạn chế về giống và kỹ thuật canh tác.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá khả năng sinh trưởng, phát triển và chống chịu của một số tổ hợp ngô lai mới tại Thái Nguyên nhằm chọn ra giống có năng suất cao, thích nghi tốt với điều kiện sinh thái địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong hai vụ Thu Đông 2016 và Xuân 2017 tại thành phố Thái Nguyên, với các chỉ tiêu theo dõi chi tiết về sinh trưởng, phát triển thân lá, đặc điểm hình thái, khả năng chống chịu sâu bệnh, chống đổ và các yếu tố cấu thành năng suất. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc chọn tạo giống ngô lai phù hợp cho vùng Trung du và miền núi phía Bắc, đồng thời góp phần đa dạng hóa tập đoàn giống ngô lai ở Việt Nam, hỗ trợ phát triển sản xuất nông nghiệp bền vững tại Thái Nguyên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về sinh trưởng và phát triển cây trồng, ưu thế lai trong chọn tạo giống ngô, cũng như các khái niệm chuyên ngành như:

  • Ưu thế lai (heterosis): Hiện tượng con lai có năng suất và khả năng chống chịu vượt trội so với bố mẹ, là cơ sở để chọn tạo giống ngô lai năng suất cao.
  • Khả năng chống chịu: Đặc tính của giống ngô trong việc chịu hạn, chịu rét, chống sâu bệnh và chống đổ, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và ổn định sản xuất.
  • Chỉ số diện tích lá (Leaf Area Index - LAI): Tỷ lệ diện tích lá trên diện tích đất, phản ánh khả năng quang hợp và tiềm năng sinh trưởng của cây.
  • Các giai đoạn sinh trưởng: Bao gồm gieo đến trỗ cờ, tung phấn, phun râu và chín sinh lý, là các mốc quan trọng đánh giá sự phát triển và khả năng thụ phấn của cây ngô.
  • Mô hình Randomized Complete Block Design (RCBD): Phương pháp bố trí thí nghiệm ngẫu nhiên hoàn chỉnh, giúp kiểm soát biến động môi trường và tăng độ tin cậy kết quả.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: 7 tổ hợp ngô lai mới do Viện nghiên cứu ngô lai tạo (CNC1570, VN557, CNC5023, VN378, VS7295, CNC352, CN8824) và giống đối chứng NK4300 nhập khẩu từ Thái Lan.
  • Địa điểm và thời gian: Thí nghiệm tại Phường Quang Vinh, thành phố Thái Nguyên, trong hai vụ Thu Đông 2016 (gieo ngày 30/8/2016) và Xuân 2017 (gieo ngày 24/2/2017).
  • Thiết kế thí nghiệm: Bố trí theo kiểu khối ngẫu nhiên hoàn chỉnh (RCBD) với 3 lần nhắc lại, diện tích mỗi ô 14 m², mật độ trồng 5,7 vạn cây/ha, khoảng cách 70 cm x 25 cm.
  • Chỉ tiêu theo dõi: Giai đoạn sinh trưởng (gieo đến trỗ cờ, tung phấn, phun râu, chín sinh lý), chiều cao cây, chiều cao đóng bắp, số lá, chỉ số diện tích lá, tốc độ tăng trưởng chiều cao và tốc độ ra lá, đặc điểm hình thái bắp, khả năng chống đổ (đổ rễ, gẫy thân), mức độ nhiễm sâu bệnh (sâu đục thân, bệnh gỉ sắt), các yếu tố cấu thành năng suất (chiều dài, đường kính bắp, số bắp/cây, số hàng/hạt, khối lượng 1000 hạt), năng suất lý thuyết và thực thu.
  • Quy trình trồng trọt: Áp dụng theo Quy chuẩn kỹ thuật Quốc gia QCVN 01-56-2011, bón phân hữu cơ và vô cơ theo liều lượng chuẩn, chăm sóc và phòng trừ sâu bệnh theo quy định.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm IRRISTAT Version 5, xử lý thống kê ANOVA, tính trung bình và sai số chuẩn, so sánh LSD ở mức ý nghĩa 0,05.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giai đoạn sinh trưởng và phát triển:

    • Thời gian từ gieo đến trỗ cờ của các tổ hợp ngô lai dao động từ 52-58 ngày (vụ Thu Đông 2016) và 67-69 ngày (vụ Xuân 2017).
    • Thời gian từ gieo đến tung phấn và phun râu của các tổ hợp lai sớm hơn giống đối chứng NK4300 từ 1-5 ngày, khoảng cách giữa tung phấn và phun râu chỉ 0-2 ngày, thuận lợi cho thụ phấn và kết hạt.
    • Thời gian sinh trưởng tổng thể từ gieo đến chín sinh lý là 100-103 ngày (vụ Thu Đông) và 115-125 ngày (vụ Xuân), vụ Xuân kéo dài hơn do điều kiện nhiệt độ và ẩm độ thấp hơn.

  2. Tốc độ tăng trưởng chiều cao cây:

    • Tốc độ tăng trưởng chiều cao cây cao nhất đạt khoảng 6,4 cm/ngày ở giai đoạn 40-50 ngày sau trồng (tổ hợp VS7295 vụ Thu Đông).
    • Các tổ hợp lai có tốc độ tăng trưởng chiều cao tương đương hoặc nhỉnh hơn so với giống đối chứng, đặc biệt ở giai đoạn sinh trưởng mạnh.
    • Chiều cao cây và chiều cao đóng bắp của các tổ hợp lai dao động trong khoảng 180-230 cm và 100-120 cm, phù hợp với điều kiện sinh thái Thái Nguyên.

  3. Đặc điểm hình thái và chỉ số diện tích lá:

    • Số lá trung bình trên cây từ 14-16 lá, chỉ số diện tích lá (LAI) đạt khoảng 3,5-4,0 m² lá/m² đất, phản ánh khả năng quang hợp tốt.
    • Tốc độ ra lá của các tổ hợp lai đạt 0,3-0,4 lá/ngày, cao hơn so với giống đối chứng, giúp cây phát triển nhanh và đồng đều.

  4. Khả năng chống chịu sâu bệnh và chống đổ:

    • Mức độ nhiễm sâu đục thân thấp, điểm đánh giá từ 1-2 (tương đương dưới 15% cây bị sâu), trong khi bệnh gỉ sắt cũng được kiểm soát tốt với tỷ lệ cây bệnh dưới 10%.
    • Tỷ lệ đổ rễ và gẫy thân thấp, dưới 5% cây bị đổ hoặc gẫy, cho thấy khả năng chống đổ của các tổ hợp lai khá tốt, phù hợp với điều kiện gió và mưa tại Thái Nguyên.

  5. Năng suất và các yếu tố cấu thành:

    • Chiều dài bắp đạt 18-24 cm, đường kính bắp 4,5-5,5 cm, số bắp/cây trung bình 1,1-1,3.
    • Khối lượng 1000 hạt dao động từ 280-320 g, tỷ lệ hạt/bắp đạt 75-82%.
    • Năng suất thực thu của các tổ hợp lai đạt từ 7,0 đến 8,5 tấn/ha, cao hơn giống đối chứng NK4300 khoảng 10-15%.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy các tổ hợp ngô lai mới có khả năng sinh trưởng và phát triển phù hợp với điều kiện sinh thái của Thái Nguyên, thể hiện qua các chỉ tiêu sinh trưởng, tốc độ tăng trưởng và đặc điểm hình thái. Thời gian sinh trưởng phù hợp với chu kỳ canh tác địa phương, giúp tối ưu hóa năng suất. Khả năng chống chịu sâu bệnh và chống đổ tốt góp phần giảm thiểu tổn thất trong sản xuất, nâng cao hiệu quả kinh tế.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, các tổ hợp lai này có tiềm năng năng suất tương đương hoặc vượt trội so với các giống ngô lai phổ biến hiện nay. Ví dụ, giống LVN092 và VS36 đã được chứng minh có năng suất cao và khả năng chống chịu tốt tại các vùng miền Bắc Việt Nam. Các tổ hợp lai trong nghiên cứu cũng thể hiện ưu thế lai rõ rệt, phù hợp với xu hướng chọn tạo giống ngô lai năng suất cao, chống chịu tốt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và hạn chế diện tích canh tác.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tốc độ tăng trưởng chiều cao cây theo thời gian, bảng so sánh năng suất và tỷ lệ sâu bệnh giữa các tổ hợp lai và giống đối chứng, giúp minh họa rõ nét hiệu quả của các tổ hợp lai mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển và nhân rộng các tổ hợp ngô lai ưu tú:

    • Tập trung sản xuất giống và nhân rộng các tổ hợp lai có năng suất cao, khả năng chống chịu tốt như CNC1570, VN557, VS7295 trong các vụ sản xuất chính tại Thái Nguyên.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Viện nghiên cứu ngô, Sở Nông nghiệp Thái Nguyên, doanh nghiệp giống.

  2. Xây dựng vùng chuyên canh ngô lai tập trung:

    • Thiết lập các vùng sản xuất ngô lai tập trung quy mô lớn tại các huyện như Võ Nhai, Phú Lương, Đồng Hỷ để giảm chi phí sản xuất, nâng cao hiệu quả kinh tế và dễ dàng áp dụng kỹ thuật canh tác hiện đại.
    • Thời gian thực hiện: 3 năm; Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Nông nghiệp, hợp tác xã nông nghiệp.

  3. Áp dụng quy trình kỹ thuật canh tác tiên tiến:

    • Đào tạo nông dân về kỹ thuật bón phân hợp lý, tưới nước, phòng trừ sâu bệnh và chăm sóc cây ngô lai nhằm tối ưu hóa năng suất và chất lượng sản phẩm.
    • Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: Trung tâm khuyến nông, các tổ chức đào tạo.

  4. Nghiên cứu tiếp tục cải tiến giống:

    • Tiếp tục nghiên cứu chọn tạo giống ngô lai có thời gian sinh trưởng ngắn, khả năng chống chịu hạn, rét và sâu bệnh cao hơn, phù hợp với biến đổi khí hậu và điều kiện sản xuất tại Thái Nguyên.
    • Thời gian thực hiện: dài hạn; Chủ thể: Viện nghiên cứu ngô, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu và cán bộ chọn tạo giống:

    • Sử dụng kết quả để phát triển các giống ngô lai mới phù hợp với điều kiện sinh thái miền núi phía Bắc, nâng cao hiệu quả chọn tạo giống.

  2. Cán bộ kỹ thuật và khuyến nông:

    • Áp dụng các quy trình kỹ thuật và giống ngô lai ưu tú trong hướng dẫn nông dân, tăng năng suất và chất lượng sản phẩm.

  3. Doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh giống cây trồng:

    • Tham khảo để lựa chọn và phát triển các tổ hợp ngô lai có tiềm năng thị trường, đáp ứng nhu cầu sản xuất và tiêu thụ tại địa phương.

  4. Nông dân và hợp tác xã nông nghiệp:

    • Áp dụng giống ngô lai mới và kỹ thuật canh tác phù hợp để nâng cao năng suất, giảm thiểu rủi ro do sâu bệnh và điều kiện thời tiết bất lợi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần nghiên cứu khả năng sinh trưởng của các tổ hợp ngô lai?

    • Việc đánh giá khả năng sinh trưởng giúp xác định giống phù hợp với điều kiện sinh thái, tối ưu hóa năng suất và khả năng chống chịu sâu bệnh, từ đó chọn lọc giống tốt cho sản xuất.

  2. Các tổ hợp ngô lai mới có ưu điểm gì so với giống đối chứng?

    • Các tổ hợp lai mới có thời gian sinh trưởng phù hợp, tốc độ tăng trưởng nhanh hơn, khả năng chống đổ và chống sâu bệnh tốt hơn, năng suất thực thu cao hơn từ 10-15%.

  3. Làm thế nào để áp dụng kết quả nghiên cứu vào sản xuất thực tế?

    • Cần xây dựng vùng chuyên canh, đào tạo kỹ thuật cho nông dân, phối hợp với doanh nghiệp giống để nhân rộng các tổ hợp lai ưu tú, đồng thời áp dụng quy trình canh tác tiên tiến.

  4. Khả năng chống chịu sâu bệnh của các tổ hợp ngô lai được đánh giá như thế nào?

    • Đánh giá dựa trên tỷ lệ cây bị sâu đục thân và bệnh gỉ sắt, các tổ hợp lai trong nghiên cứu có tỷ lệ nhiễm bệnh dưới 15%, thấp hơn hoặc tương đương giống đối chứng.

  5. Năng suất của các tổ hợp ngô lai có ổn định không?

    • Năng suất các tổ hợp lai đạt 7,0-8,5 tấn/ha, ổn định qua hai vụ nghiên cứu, cao hơn giống đối chứng và phù hợp với điều kiện sinh thái Thái Nguyên, có tiềm năng nhân rộng trong sản xuất.

Kết luận

  • Các tổ hợp ngô lai mới tại Thái Nguyên có thời gian sinh trưởng từ 100-125 ngày, phù hợp với chu kỳ canh tác địa phương.
  • Tốc độ tăng trưởng chiều cao và tốc độ ra lá của các tổ hợp lai vượt trội hoặc tương đương giống đối chứng, giúp cây phát triển nhanh và đồng đều.
  • Khả năng chống chịu sâu bệnh và chống đổ của các tổ hợp lai tốt, giảm thiểu tổn thất trong sản xuất.
  • Năng suất thực thu của các tổ hợp lai đạt 7,0-8,5 tấn/ha, cao hơn giống đối chứng khoảng 10-15%, có tiềm năng ứng dụng rộng rãi.
  • Đề xuất xây dựng vùng chuyên canh, nhân rộng giống ưu tú và áp dụng kỹ thuật canh tác hiện đại để nâng cao hiệu quả sản xuất ngô tại Thái Nguyên.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan nghiên cứu, quản lý và doanh nghiệp phối hợp triển khai nhân rộng các tổ hợp ngô lai ưu tú, đồng thời tiếp tục nghiên cứu cải tiến giống phù hợp với biến đổi khí hậu. Để biết thêm chi tiết và hỗ trợ kỹ thuật, liên hệ với Viện nghiên cứu ngô và Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.