Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học và Ổ Bọ Gậy Muỗi Truyền Bệnh Sốt Xuất Huyết Tại Ninh Hòa, Khánh Hòa

• Tác giả: Bùi Thanh Phú
• Người hướng dẫn: GS. Vũ Sinh Nam
• Trường học: Học viện Khoa học và Công nghệ
• Chuyên ngành: Sinh học
• Đề tài: Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học và Ổ Bọ Gậy Muỗi Truyền Bệnh Sốt Xuất Huyết Tại Ninh Hòa, Khánh Hòa
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ
• 1. MỤC LỤC
• 1.1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
• 1.2. MỤC TIÊU CỦA ĐỀ TÀI
• 1.3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
• 1.4. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
• 1.5. CÁC NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHÍNH
• 1.6. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.6.1. TỔNG QUAN VỀ BỆNH SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE
• 1.6.1.1. Định nghĩa bệnh sốt xuất huyết Dengue
• 1.6.1.2. Đặc điểm của bệnh sốt xuất huyết Dengue
• 1.6.1.3. Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue trên thế giới
• 1.6.1.4. Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue tại Việt Nam
• 1.6.2. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC SINH THÁI CỦA MUỖI VÀ BỌ GẬY AEDES
• 1.6.2.1. Đặc điểm và sự phân bố muỗi Aedes aegypti
• 1.6.2.2. Muỗi Aedes albopictus
• 1.6.2.3. Phân loại khoa học của muỗi Aedes trong ngành chân đốt
• 1.6.2.4. Vòng đời của muỗi Aedes
• 1.6.2.5. Hoạt động hút máu, trú đậu, tiêu máu, tìm nơi đẻ trứng
• 1.6.2.6. Sự liên quan giữa tiêu máu và phát triển trứng
• 1.6.3. KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VÀ TĂNG CƯỜNG TRUYỀN CỦA MUỖI AEDES
• 1.6.4. CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN Ổ BỌ GẬY VÀ MUỖI TRUYỀN BỆNH SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE
• 1.6.4.1. Biến đổi khí hậu
• 1.6.4.2. Môi trường và xã hội hóa các vùng miền
• 1.6.4.3. Liên quan đến cá nhân và hộ gia đình
• 1.6.5. MỘT SỐ CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ NGOÀI NƯỚC THUỘC LĨNH VỰC ĐỀ TÀI
• 1.6.6. GIỚI THIỆU VỀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU
• 1.6.6.1. Vị trí địa lý
• 1.6.6.2. Đặc điểm địa hình
• 1.6.6.3. Hệ thống sông và nguồn nước
• 1.7. NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 1.7.1. THỜI GIAN VÀ ĐỊA ĐIỂM NGHIÊN CỨU
• 1.7.2. Vật liệu thí nghiệm
• 1.7.3. Phòng thí nghiệm
• 1.7.4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 1.7.4.1. Đối tượng nghiên cứu
• 1.7.4.2. Thiết kế nghiên cứu
• 1.7.4.3. Phương pháp chọn mẫu
• 1.7.4.4. Xác định cỡ mẫu (mục tiêu 1)
• 1.7.4.5. Xác định cỡ mẫu (mục tiêu 2)
• 1.7.4.6. Kỹ thuật điều tra bọ gậy và muỗi trưởng thành (theo Quyết định 3711/2014- Bộ Y tế)
• 1.7.4.7. Phương pháp xử lý số liệu
• 1.7.4.8. Kiểm soát sai số
• 1.7.4.9. Đạo đức trong nghiên cứu
• 1.8. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
• 1.8.1. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC SINH THÁI CỦA MUỖI TRUYỀN BỆNH SXHD
• 1.8.1.1. Thành phần muỗi thu được
• 1.8.1.2. Các chỉ số đánh giá về muỗi Aedes
• 1.8.1.3. Độ cao trú đậu của muỗi Aedes
• 1.8.1.4. Giá thể ưa thích trú đậu của muỗi Aedes
• 1.8.1.5. Màu sắc thích nghi của muỗi Aedes
• 1.8.1.6. Phạm vi hoạt động của muỗi Aedes
• 1.8.1.7. Thời gian muỗi Aedes hoạt động trong ngày
• 1.8.1.8. Chu kỳ sinh thực của muỗi Ae.
• 1.8.2. XÁC ĐỊNH Ổ BỌ GẬY NGUỒN CỦA MUỖI TRUYỀN BỆNH SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE TẠI ĐỊA ĐIỂM NGHIÊN CỨU
• 1.8.2.1. Phân bố chủng loại dụng cụ chứa nước tại thị xã Ninh Hòa
• 1.8.2.2. Dụng cụ có bọ gậy Aedes trong dụng cụ chứa nước tại điểm nghiên cứu
• 1.8.2.3. Dụng cụ chứa nước có bọ gậy Aedes trong và ngoài nhà
• 1.8.2.4. Số lượng bọ gậy/quăng Ae. aegypti so với Ae.
• 1.8.2.5. Các chỉ số bọ gậy và quăng Aedes
• 1.8.2.6. Ổ bọ gậy nguồn muỗi Aedes tại 3 điểm nghiên cứu
• 1.8.2.7. Ổ bọ gậy nguồn tại huyện Ninh Hòa, Khánh Hòa
• 1.8.3. MỘT SỐ MỐI LIÊN QUAN ĐẾN MUỖI VÀ BỌ GẬY AEDES TẠI THỊ XÃ NINH HÒA
• 1.8.3.1. Mối liên quan giữa nhà sử dụng hóa chất và nhà có muỗi Aedes
• 1.8.3.2. Mối liên quan giữa nhà có thói quen trữ nước và nhà có bọ gậy
• 1.8.3.3. Mối liên quan giữa nhà có bọ gậy và nhà có muỗi
• 1.8.3.4. Mối liên quan giữa nhà vệ sinh thông thoáng và nhà có muỗi
• 1.9. ƯU ĐIỂM VÀ HẠN CHẾ TRONG NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
• 1.9.1. Hạn chế đề tài
• 1.10. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học Muỗi Sốt Xuất Huyết

Sốt xuất huyết Dengue (SXHD) là bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Dengue gây ra. Bệnh lây truyền qua trung gian muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus. Theo WHO, khoảng 2.5 – 3 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh. Việt Nam là một trong những nước có tỷ lệ mắc và tử vong do SXHD cao. Bệnh lưu hành rộng rãi ở vùng châu thổ sông Hồng, sông Cửu Long và duyên hải miền Trung. Các chỉ số muỗi và bọ gậy truyền bệnh SXHD luôn ở mức báo động. Việc nghiên cứu tìm các giải pháp nhằm kiểm soát các dụng cụ chứa nước có lăng quăng/bọ gậy và muỗi trưởng thành là rất cần thiết. Đề tài "Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học sinh thái và ổ bọ gậy nguồn của của muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết dengue tại huyện Ninh Hòa-Khánh Hòa năm 2021" đã được thực hiện.

1.1. Tầm Quan Trọng Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học Muỗi Aedes

Nghiên cứu này cung cấp thông tin cập nhật về sinh học sinh thái của muỗi truyền bệnh SXHD tại Ninh Hòa, Khánh Hòa. Xác định ổ bọ gậy nguồn và sự thay đổi theo thời gian. Đây là cơ sở đề xuất các biện pháp diệt bọ gậy/lăng quăng hiệu quả. Đảm bảo công tác tuyên truyền, phòng chống bệnh SXHD thích hợp cho từng giai đoạn trong năm. Nghiên cứu tập trung vào muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus tại hộ gia đình, bao gồm khu vực trong và xung quanh nhà, vườn cây. Bọ gậy/lăng quăng cũng được nghiên cứu tại các dụng cụ chứa nước sinh hoạt, phế thải.

1.2. Mục Tiêu Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học và Ổ Bọ Gậy

Mục tiêu chính của nghiên cứu là mô tả một số đặc điểm sinh học sinh thái của muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue tại huyện Ninh Hòa, Khánh Hòa năm 2021. Đồng thời, xác định ổ bọ gậy nguồn của muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue tại địa điểm nghiên cứu. Nghiên cứu này tập trung vào việc điều tra nơi trú đậu, giá thể, độ cao ưa thích và thời gian hoạt động hút máu của muỗi. Bên cạnh đó, điều tra bọ gậy trong các dụng cụ chứa nước để xác định ổ bọ gậy nguồn. Cuối cùng, tìm hiểu một số mối liên quan đến tập tính sinh học của muỗi và bọ gậy Aedes.

II. Tổng Quan Bệnh Sốt Xuất Huyết Dengue Thực Trạng Nguy Cơ

Theo WHO, sốt xuất huyết Dengue là bệnh truyền nhiễm nhóm B do virus họ Flaviviridae gây ra. Virus Dengue được truyền bởi muỗi Aedes. Người nhiễm virus có thể không có triệu chứng hoặc biểu hiện lâm sàng nhẹ, hoặc tình trạng xuất huyết nặng, sốc và dẫn đến tử vong. Mọi lứa tuổi đều có thể mắc SXHD. Cần nghi ngờ mắc SXHD khi có triệu chứng sốt cao kèm theo đau đầu, đau sau hốc mắt, đau cơ khớp, chóng mặt, nôn mửa, da xung huyết hoặc nổi ban. SXHD nặng có thể gây tử vong vì rò rỉ plasma, ứ dịch, suy hô hấp, chảy máu nặng, hoặc suy tạng.

2.1. Tình Hình Sốt Xuất Huyết Dengue Trên Thế Giới

Năm 1897, vụ dịch SXHD đầu tiên được ghi nhận ở Úc. Từ đó, nhiều vụ dịch lớn đã xảy ra ở hầu hết các nước Đông Nam Á. Hiện nay dịch SXHD đã lan rộng ra 128 quốc gia ở Nam Mỹ, Địa Trung Hải, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương vào năm 2018. Khu vực Nam Mỹ, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương chiếm 75% số ca bệnh SXHD. Hàng năm có khoảng 390 triệu người mắc SXHD trên toàn cầu. Nghiên cứu của Salles (2018) cho thấy tỷ lệ các ca sốt xuất huyết nặng ở khu vực Đông Nam Á cao gấp 18 lần so với khu vực Châu Mỹ.

2.2. Tình Hình Sốt Xuất Huyết Dengue Tại Việt Nam

Việt Nam là nước có khí hậu nhiệt đới gió mùa thuận lợi cho sự phát triển của muỗi Aedes. Bệnh SXHD đang là một trong các bệnh truyền nhiễm có tỷ lệ mắc và tử vong cao nhất hiện nay. Bệnh xảy ra trước năm 1990, sau đó xảy ra liên tục với cường độ và quy mô ngày một gia tăng hơn. Năm 2010 số ca mắc được ghi nhận 128.710 trường hợp và 109 bệnh nhân đã tử vong. Chu kỳ dịch SXHD diễn biến phức tạp với tỉ lệ mắc SXHD/100.000 dân từ năm 2011 đến năm 2020 có xu hướng tăng ở khu vực miền Trung và tây Nguyên.

2.3. Tình Hình Sốt Xuất Huyết Dengue Tại Khánh Hòa

Tại 11 tỉnh duyên hải miền Trung từ Quảng Bình đến Bình Thuận, Khánh Hòa thường có số ca mắc cao nhất khu vực. Theo thống kê của Viện Pasteur Nha Trang từ năm 1999 - 2020 cho thấy chu kỳ dịch sốt xuất huyết tại khu vực miền Trung nói chung và tỉnh Khánh Hòa nói riêng khoảng thời gian từ 4-5 năm có một vụ dịch SXHD và đỉnh dịch sau có xu hướng cao hơn đỉnh dịch trước. Tại tỉnh Khánh Hòa ca mắc SXHD hàng năm luôn luôn đứng đầu khu vực, trong đó huyện Ninh Hòa là một trong 9 huyện thị có ca mắc cao.

III. Đặc Điểm Sinh Học Sinh Thái Muỗi Aedes Yếu Tố Truyền Bệnh

Ae. aegypti phân bố trong vùng nhiệt đới và ôn đới. Độ cao có mặt tới 1000m so với mực nước biển. Muỗi cái hút máu người vào ban ngày, cao điểm vào sáng sớm và chiều tối. Muỗi đẻ trứng ở các vật chứa nước sạch, tĩnh đọng trong nhà và xung quanh nhà. Ae. albopictus phân bố rộng hơn, cả ở vùng nông thôn và thành thị. Chúng có thể đẻ trứng ở các hốc cây, lốp xe cũ, và các vật chứa nước tự nhiên khác. Vòng đời của muỗi Aedes trải qua 4 giai đoạn: trứng, bọ gậy (lăng quăng), nhộng và muỗi trưởng thành.

3.1. Phân Bố và Môi Trường Sống Của Muỗi Aedes Aegypti

Aedes aegypti thường được tìm thấy trong môi trường sống gần người, đặc biệt là trong các khu vực đô thị và bán đô thị. Chúng thích nghi tốt với việc đẻ trứng trong các vật chứa nước nhân tạo như chậu hoa, thùng chứa nước, và lốp xe cũ. Sự phân bố của Aedes aegypti bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ, độ ẩm và sự sẵn có của các vật chứa nước.

3.2. Tập Tính Hút Máu và Sinh Sản Của Muỗi Aedes Albopictus

Aedes albopictus có tập tính hút máu rộng hơn so với Aedes aegypti, chúng có thể hút máu cả người và động vật. Chúng cũng có khả năng đẻ trứng trong nhiều loại vật chứa nước khác nhau, bao gồm cả các vật chứa nước tự nhiên như hốc cây và lá cây. Aedes albopictus có khả năng chịu lạnh tốt hơn Aedes aegypti, cho phép chúng phân bố ở các vùng có khí hậu lạnh hơn.

IV. Xác Định Ổ Bọ Gậy Nguồn Muỗi Truyền Bệnh Sốt Xuất Huyết

Nghiên cứu xác định các loại dụng cụ chứa nước phổ biến tại Ninh Hòa và tỷ lệ dụng cụ có bọ gậy Aedes. Các dụng cụ chứa nước trong nhà và ngoài nhà được so sánh về số lượng bọ gậy. Số lượng bọ gậy Ae. aegypti và Ae. albopictus được thống kê và so sánh. Các chỉ số bọ gậy và quăng Aedes được tính toán để đánh giá mức độ nguy cơ. Ổ bọ gậy nguồn được xác định tại các điểm nghiên cứu.

4.1. Phân Bố Chủng Loại Dụng Cụ Chứa Nước và Bọ Gậy Aedes

Nghiên cứu đã phân tích sự phân bố của các chủng loại dụng cụ chứa nước khác nhau tại thị xã Ninh Hòa. Kết quả cho thấy sự đa dạng trong các loại dụng cụ chứa nước, từ các vật dụng sinh hoạt hàng ngày đến các vật dụng phế thải. Tỷ lệ dụng cụ có bọ gậy Aedes trong từng loại dụng cụ chứa nước cũng được xác định, giúp xác định các loại dụng cụ chứa nước có nguy cơ cao.

4.2. So Sánh Dụng Cụ Chứa Nước Trong và Ngoài Nhà

Nghiên cứu so sánh tỷ lệ dụng cụ chứa nước có bọ gậy Aedes giữa khu vực trong nhà và ngoài nhà. Kết quả cho thấy sự khác biệt đáng kể về tỷ lệ này, cho thấy môi trường sống khác nhau có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của bọ gậy. Điều này có ý nghĩa quan trọng trong việc triển khai các biện pháp phòng chống dịch bệnh phù hợp với từng khu vực.

4.3. Xác Định Ổ Bọ Gậy Nguồn Tại Các Điểm Nghiên Cứu

Nghiên cứu đã xác định các ổ bọ gậy nguồn của muỗi Aedes tại các điểm nghiên cứu khác nhau. Các ổ bọ gậy này có thể là các vật chứa nước lớn hoặc nhỏ, cố định hoặc di động. Việc xác định chính xác các ổ bọ gậy nguồn giúp tập trung các nguồn lực và biện pháp phòng chống dịch bệnh vào các khu vực có nguy cơ cao nhất.

V. Mối Liên Quan Giữa Muỗi Bọ Gậy Aedes và Thói Quen Sinh Hoạt

Nghiên cứu tìm hiểu mối liên quan giữa việc sử dụng hóa chất diệt muỗi và sự xuất hiện của muỗi Aedes. Mối liên quan giữa thói quen trữ nước và sự có mặt của bọ gậy cũng được phân tích. Mối liên quan giữa nhà có bọ gậy và nhà có muỗi được đánh giá. Cuối cùng, mối liên quan giữa nhà vệ sinh thông thoáng và sự xuất hiện của muỗi được xem xét.

5.1. Ảnh Hưởng Của Hóa Chất Diệt Muỗi Đến Quần Thể Muỗi Aedes

Nghiên cứu đã đánh giá mối liên quan giữa việc sử dụng hóa chất diệt muỗi và sự xuất hiện của muỗi Aedes. Kết quả cho thấy việc sử dụng hóa chất diệt muỗi có thể làm giảm số lượng muỗi Aedes trong một thời gian ngắn, nhưng cũng có thể dẫn đến sự phát triển của tính kháng thuốc ở muỗi.

5.2. Thói Quen Trữ Nước và Nguy Cơ Phát Triển Bọ Gậy Aedes

Nghiên cứu đã phân tích mối liên quan giữa thói quen trữ nước của người dân và sự phát triển của bọ gậy Aedes. Kết quả cho thấy những hộ gia đình có thói quen trữ nước thường có nguy cơ cao hơn về sự phát triển của bọ gậy, đặc biệt là khi các vật chứa nước không được che đậy kín.

5.3. Mối Tương Quan Giữa Nhà Có Bọ Gậy và Nhà Có Muỗi

Nghiên cứu đã đánh giá mối tương quan giữa nhà có bọ gậy và nhà có muỗi. Kết quả cho thấy có một mối tương quan chặt chẽ giữa hai yếu tố này, cho thấy việc kiểm soát bọ gậy là một biện pháp quan trọng để giảm số lượng muỗi trưởng thành.

VI. Kết Luận Kiến Nghị Giải Pháp Phòng Chống Sốt Xuất Huyết

Nghiên cứu cung cấp thông tin quan trọng về đặc điểm sinh học và ổ bọ gậy của muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết tại Ninh Hòa, Khánh Hòa. Kết quả này có thể được sử dụng để xây dựng các biện pháp phòng chống dịch bệnh hiệu quả hơn. Cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục về phòng chống SXHD. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các ban ngành và cộng đồng trong công tác phòng chống dịch bệnh.

6.1. Đề Xuất Các Biện Pháp Kiểm Soát Bọ Gậy Hiệu Quả

Dựa trên kết quả nghiên cứu, đề xuất các biện pháp kiểm soát bọ gậy hiệu quả, bao gồm việc loại bỏ các vật chứa nước không cần thiết, che đậy kín các vật chứa nước, và sử dụng các biện pháp sinh học để kiểm soát bọ gậy.

6.2. Nâng Cao Nhận Thức Cộng Đồng Về Phòng Chống Sốt Xuất Huyết

Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục về phòng chống SXHD cho cộng đồng, đặc biệt là về các biện pháp phòng ngừa cá nhân và gia đình. Sử dụng các kênh truyền thông đa dạng để tiếp cận đến mọi đối tượng trong cộng đồng.

6.3. Tăng Cường Hợp Tác Liên Ngành Trong Phòng Chống Dịch Bệnh

Tăng cường sự phối hợp chặt chẽ giữa các ban ngành liên quan, bao gồm y tế, giáo dục, môi trường và chính quyền địa phương, trong công tác phòng chống dịch bệnh. Xây dựng các kế hoạch phòng chống dịch bệnh cụ thể và phân công trách nhiệm rõ ràng cho từng đơn vị.

Tổng quan nghiên cứu

Sốt xuất huyết Dengue (SXHD) là bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi rút Dengue gây ra, lây truyền qua muỗi Aedes, đặc biệt là Aedes aegypti và Aedes albopictus. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hàng năm có khoảng 2,5 – 3 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh trên toàn cầu, với 50 – 100 triệu trường hợp mắc và khoảng 500.000 ca phải nhập viện, trong đó 90% là trẻ em dưới 15 tuổi. Tại Việt Nam, SXHD là một trong 10 bệnh truyền nhiễm có tỷ lệ mắc và tử vong cao nhất, đặc biệt lưu hành rộng rãi ở các vùng đồng bằng và duyên hải miền Trung. Tỉnh Khánh Hòa, trong đó huyện Ninh Hòa, là vùng trọng điểm với số ca mắc cao liên tục trong nhiều năm qua. Mặc dù đã triển khai nhiều biện pháp phòng chống như phun thuốc chủ động, phóng thả tác nhân sinh học và diệt lăng quăng, các chỉ số muỗi và bọ gậy vẫn ở mức báo động, gây khó khăn trong kiểm soát dịch bệnh.

Nghiên cứu nhằm mô tả đặc điểm sinh học sinh thái của muỗi truyền bệnh SXHD và xác định ổ bọ gậy nguồn tại huyện Ninh Hòa trong năm 2021. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus tại hộ gia đình, bao gồm khu vực trong nhà và xung quanh nhà, với các dụng cụ chứa nước sinh hoạt và phế thải. Mục tiêu là cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các biện pháp kiểm soát véc tơ hiệu quả, góp phần giảm thiểu số ca mắc SXHD tại địa phương. Thời gian nghiên cứu từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2021, tại ba xã trọng điểm Ninh Phụng, Ninh Quang và Ninh Hiệp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sinh học sinh thái của muỗi Aedes, bao gồm:

• Vòng đời muỗi Aedes: trải qua 4 giai đoạn trứng, bọ gậy, quăng (nhộng) và muỗi trưởng thành. Trứng có khả năng tồn tại lâu dài trong môi trường khô hạn, bọ gậy phát triển trong nước sạch có độ pH hơi axit, thích hợp với điều kiện khí hậu nhiệt đới gió mùa.
• Chu kỳ sinh thực của muỗi cái: gồm các giai đoạn tìm mồi hút máu, tiêu máu và phát triển trứng, đẻ trứng, với thời gian tiêu máu phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường.
• Tập tính sinh thái: muỗi Aedes aegypti thường trú đậu trong nhà, ưa thích các vật dụng bằng vải có màu tối, hoạt động hút máu chủ yếu vào ban ngày. Aedes albopictus thích nghi với môi trường ngoài nhà, có khả năng phát tán xa hơn và sống lâu hơn.
• Chỉ số đánh giá véc tơ truyền bệnh: bao gồm chỉ số nhà có muỗi (HI), chỉ số mật độ muỗi (DI), chỉ số nhà có bọ gậy (HIL), chỉ số dụng cụ chứa nước có bọ gậy (CI) và chỉ số Breteau (BI).

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Thu thập muỗi trưởng thành và bọ gậy tại 303 hộ gia đình ở 3 xã Ninh Phụng, Ninh Quang và Ninh Hiệp, huyện Ninh Hòa, Khánh Hòa, trong khoảng thời gian từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2021.
• Thiết kế nghiên cứu: Mô tả cắt ngang với phân tích định lượng.
• Chọn mẫu: Lấy mẫu ngẫu nhiên đơn từ danh sách hộ gia đình tại các xã trọng điểm, với cỡ mẫu 303 hộ cho điều tra muỗi và 264 hộ cho điều tra bọ gậy, đảm bảo độ tin cậy 95% và sai số 5%.
• Kỹ thuật thu thập: Sử dụng máy hút muỗi cầm tay để bắt muỗi đậu nghỉ trong nhà, vợt 5 vòng để thu thập bọ gậy trong các dụng cụ chứa nước lớn, pipet để thu thập bọ gậy trong dụng cụ nhỏ.
• Xác định loài: Định loại muỗi và bọ gậy tại phòng thí nghiệm bằng kính hiển vi dựa trên khóa định loại chuẩn.
• Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm Stata 12 để phân tích thống kê mô tả và kiểm định tương quan Spearman, hồi quy tuyến tính đơn và đa biến.
• Kiểm soát sai số: Đào tạo điều tra viên chuyên môn, phối hợp chặt chẽ với địa phương, tuân thủ quy trình thu thập và xử lý mẫu nghiêm ngặt.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài muỗi: Tổng cộng 342 cá thể muỗi được thu thập, trong đó Aedes chiếm 61,7% (199 Ae. aegypti và 12 Ae. albopictus), Culex 21%, Anopheles 14%, Armigeres 4%. Ae. aegypti chiếm ưu thế tuyệt đối với 94% trong số muỗi Aedes.
2. Chỉ số mật độ muỗi: Chỉ số nhà có muỗi (HI) của Ae. aegypti là 32%, chỉ số mật độ muỗi (DI) là 0,66 con/nhà; Ae. albopictus có HI 1,32% và DI 0,04 con/nhà. Các chỉ số này cho thấy mật độ muỗi truyền bệnh ở mức báo động, tiềm ẩn nguy cơ lây lan vi rút cao.
3. Độ cao trú đậu: Muỗi Ae. aegypti chủ yếu trú đậu ở độ cao từ 1,5 đến 1,8 mét (46%), tiếp theo là 1-1,4 mét (37%) và 0,5-0,9 mét (17%). Không phát hiện muỗi đậu dưới 0,5 mét hoặc trên 1,8 mét.
4. Giá thể ưa thích: Muỗi Ae. aegypti thích đậu trên các vật dụng bằng vải như áo quần (51%), chăn màn (19%), cây thần tài cắm hoa (18%), võng và nôi em bé (5%), kệ tivi và ghế sofa (2%). Màu sắc ưa thích là màu tối như đen (42%), xanh đen (31%) và nâu (17%).
5. Ổ bọ gậy nguồn: Các dụng cụ chứa nước trong và ngoài nhà như lọ hoa, chai lọ phế thải, bể xi măng, phuy nhựa, chum vại là nơi tập trung bọ gậy Aedes chủ yếu, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của muỗi truyền bệnh.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Ae. aegypti là loài muỗi truyền bệnh chủ yếu tại huyện Ninh Hòa, phù hợp với các nghiên cứu trong khu vực miền Trung và cả nước. Mật độ muỗi và chỉ số nhà có muỗi cao phản ánh môi trường sống thuận lợi do điều kiện khí hậu nhiệt đới gió mùa, tốc độ đô thị hóa nhanh, thói quen tích trữ nước sinh hoạt và vệ sinh môi trường chưa đồng bộ. Độ cao trú đậu và giá thể ưa thích của muỗi cho thấy muỗi có tập tính sinh học gần gũi với con người, thường trú đậu trên các vật dụng bằng vải trong nhà, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận vật chủ và truyền bệnh.

Ổ bọ gậy nguồn đa dạng và phong phú, tập trung ở các dụng cụ chứa nước sinh hoạt và phế thải, cho thấy việc kiểm soát các dụng cụ này là yếu tố then chốt trong phòng chống SXHD. So sánh với các nghiên cứu khác, chỉ số mật độ muỗi và bọ gậy tại Ninh Hòa cao hơn nhiều vùng miền Bắc, phản ánh sự khác biệt về điều kiện sinh thái và thói quen sinh hoạt. Việc sử dụng kỹ thuật vợt 5 vòng giúp thu thập bọ gậy chính xác, hỗ trợ đánh giá ổ bọ gậy nguồn hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố độ cao trú đậu muỗi, biểu đồ tỷ lệ muỗi đậu trên các giá thể và bảng chỉ số mật độ muỗi, giúp minh họa rõ ràng các đặc điểm sinh học sinh thái và ổ bọ gậy nguồn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường diệt bọ gậy tại các dụng cụ chứa nước sinh hoạt và phế thải: Thực hiện chiến dịch vệ sinh môi trường định kỳ, tập trung xử lý các dụng cụ như lọ hoa, chai lọ, phuy nhựa, bể xi măng trong và ngoài nhà. Chủ thể thực hiện là chính quyền địa phương phối hợp với ngành y tế, trong vòng 6 tháng đầu năm.
2. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống SXHD: Đẩy mạnh công tác truyền thông về tập tính sinh học của muỗi, cách phòng tránh và xử lý ổ bọ gậy, đặc biệt nhấn mạnh việc giữ vệ sinh nhà cửa, không tích trữ nước không cần thiết. Đối tượng là người dân tại các xã trọng điểm, triển khai liên tục hàng năm.
3. Ứng dụng bẫy muỗi có màu sắc tối phù hợp với tập tính muỗi Aedes: Nghiên cứu và triển khai sử dụng bẫy muỗi màu đen, xanh đen để giám sát và giảm mật độ muỗi trưởng thành trong nhà. Thời gian thử nghiệm trong 12 tháng, do Viện Pasteur và các trung tâm y tế thực hiện.
4. Phát triển hệ thống giám sát véc tơ liên tục và chính xác: Áp dụng kỹ thuật vợt 5 vòng và các phương pháp thu thập muỗi hiện đại để theo dõi biến động mật độ muỗi và bọ gậy theo mùa, từ đó điều chỉnh biện pháp phòng chống phù hợp. Chủ thể là ngành y tế địa phương, thực hiện hàng năm.
5. Khuyến khích cải thiện hạ tầng cấp thoát nước và vệ sinh môi trường: Đầu tư nâng cấp hệ thống cấp nước sạch, hạn chế thói quen tích trữ nước không cần thiết, đồng thời xử lý rác thải và phế thải đúng cách. Chủ thể là chính quyền địa phương phối hợp với các ban ngành liên quan, kế hoạch thực hiện trong 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Ngành y tế công cộng và kiểm soát dịch bệnh: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch giám sát và phòng chống véc tơ truyền bệnh SXHD hiệu quả, đặc biệt tại các vùng dịch trọng điểm.
2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành sinh học, côn trùng học: Tham khảo các đặc điểm sinh học sinh thái của muỗi Aedes và phương pháp điều tra bọ gậy, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về véc tơ truyền bệnh.
3. Chính quyền địa phương và ban chỉ đạo phòng chống dịch bệnh: Áp dụng các khuyến nghị về quản lý môi trường, tuyên truyền cộng đồng và tổ chức các chiến dịch diệt muỗi, bọ gậy phù hợp với điều kiện thực tế.
4. Cộng đồng dân cư tại vùng có dịch SXHD: Nâng cao nhận thức về tập tính muỗi và ổ bọ gậy nguồn, từ đó chủ động thực hiện các biện pháp phòng tránh tại hộ gia đình, góp phần giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh.

Câu hỏi thường gặp

1. Muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus khác nhau như thế nào về sinh thái?
   Ae. aegypti thường trú đậu trong nhà, ưa thích vật dụng bằng vải màu tối và hoạt động chủ yếu ban ngày. Ae. albopictus sống ngoài nhà, có khả năng bay xa hơn và sống lâu hơn, hoạt động cả ngày lẫn đêm. Điều này ảnh hưởng đến chiến lược phòng chống véc tơ.

2. Chỉ số mật độ muỗi (DI) và chỉ số nhà có muỗi (HI) phản ánh điều gì?
   DI cho biết số muỗi cái trung bình trong một hộ gia đình, HI là tỷ lệ phần trăm nhà có muỗi trưởng thành. Chỉ số cao cho thấy mật độ muỗi lớn, nguy cơ lây truyền vi rút cao, cần tăng cường biện pháp kiểm soát.

3. Tại sao muỗi Aedes thích đậu trên các vật dụng bằng vải màu tối?
   Màu tối giúp muỗi tránh ánh sáng mạnh, tạo môi trường trú đậu an toàn. Vải cũng giữ ẩm và gần nguồn mùi cơ thể người, giúp muỗi dễ dàng tiếp cận vật chủ để hút máu.

4. Ổ bọ gậy nguồn thường tập trung ở đâu trong hộ gia đình?
   Các dụng cụ chứa nước sinh hoạt như bể xi măng, phuy nhựa, chum vại, lọ hoa, chai lọ phế thải trong và ngoài nhà là nơi tập trung bọ gậy Aedes nhiều nhất, tạo điều kiện cho muỗi phát triển.

5. Biện pháp phòng chống muỗi và bọ gậy hiệu quả nhất hiện nay là gì?
   Kết hợp vệ sinh môi trường, diệt bọ gậy tại các dụng cụ chứa nước, sử dụng bẫy muỗi phù hợp, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng và giám sát véc tơ liên tục để điều chỉnh biện pháp kịp thời.

Kết luận

• Nghiên cứu xác định Ae. aegypti là loài muỗi truyền bệnh chủ yếu tại huyện Ninh Hòa, chiếm 94% trong số muỗi Aedes thu thập được.
• Chỉ số mật độ muỗi và nhà có muỗi ở mức cao (DI 0,66 con/nhà, HI 32%), cảnh báo nguy cơ lây lan vi rút Dengue lớn.
• Muỗi Ae. aegypti ưa thích trú đậu trên vật dụng bằng vải màu tối trong nhà, tập trung ở độ cao 1-1,8 mét.
• Ổ bọ gậy nguồn đa dạng, chủ yếu ở các dụng cụ chứa nước sinh hoạt và phế thải trong và ngoài nhà.
• Đề xuất các biện pháp diệt bọ gậy, nâng cao nhận thức cộng đồng, ứng dụng bẫy muỗi và giám sát véc tơ liên tục để kiểm soát dịch bệnh hiệu quả.

Next steps: Triển khai các giải pháp phòng chống véc tơ theo khuyến nghị, mở rộng nghiên cứu trong mùa mưa để đánh giá biến động mật độ muỗi và bọ gậy, đồng thời phát triển các công cụ giám sát hiện đại hơn.

Call to action: Các cơ quan y tế, chính quyền địa phương và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện đồng bộ các biện pháp phòng chống SXHD, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và giảm thiểu tác động của dịch bệnh.