Tổng quan nghiên cứu

Việc áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường (KTQTCPMT) trong các doanh nghiệp sản xuất ngày càng trở nên cấp thiết nhằm hướng tới phát triển bền vững và bảo vệ môi trường. Tại tỉnh Phú Yên, các doanh nghiệp sản xuất đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc nhận diện, đo lường và quản lý chi phí môi trường một cách hiệu quả. Theo kết quả khảo sát từ 90 doanh nghiệp sản xuất trên địa bàn, mức độ áp dụng KTQTCPMT hiện ở mức trung bình với giá trị trung bình 3,496 trên thang điểm 5. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng áp dụng KTQTCPMT, xác định các nhân tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất tại Phú Yên trong giai đoạn từ năm 2020 đến 2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý doanh nghiệp và cơ quan quản lý nhà nước nhằm thúc đẩy quản trị chi phí môi trường, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững của doanh nghiệp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết chính để giải thích các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng KTQTCPMT:

  • Lý thuyết hợp pháp (Legitimacy theory): Doanh nghiệp phải tuân thủ các chuẩn mực xã hội và pháp luật về môi trường để duy trì sự ủng hộ của cộng đồng và tồn tại lâu dài. Việc áp dụng KTQTCPMT là công cụ để thực hiện trách nhiệm xã hội và đạt được tính hợp pháp trong hoạt động.

  • Lý thuyết các bên liên quan (Stakeholder theory): Doanh nghiệp cần cân bằng lợi ích giữa các bên liên quan như chính phủ, nhà đầu tư, khách hàng và cộng đồng. Áp lực từ các bên này thúc đẩy doanh nghiệp áp dụng KTQTCPMT nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin và trách nhiệm môi trường.

  • Lý thuyết thể chế (Institutional theory): Áp lực thể chế từ chính phủ, quy chuẩn xã hội và các tổ chức tài chính tạo động lực cho doanh nghiệp áp dụng KTQTCPMT. Mức độ áp dụng phụ thuộc vào sự phù hợp với các kỳ vọng xã hội và thể chế.

Các khái niệm chính bao gồm: chi phí môi trường (CPMT), kế toán quản trị chi phí môi trường, áp lực từ các bên liên quan, nhận thức nhà quản trị, mối quan hệ chi phí - lợi ích, trình độ nhân viên kế toán.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn trực tiếp 8 người gồm nhà quản trị và nhân viên kế toán tại 4 doanh nghiệp sản xuất tiêu biểu, đồng thời phát phiếu khảo sát cho 90 doanh nghiệp sản xuất trên địa bàn tỉnh Phú Yên. Cỡ mẫu 90 phiếu đáp ứng yêu cầu tối thiểu theo chuẩn phân tích nhân tố khám phá (EFA).

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm SPSS 20.0 với các bước: kiểm định độ tin cậy thang đo bằng Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc nhân tố, và hồi quy tuyến tính đa biến để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố độc lập đến biến phụ thuộc là mức độ áp dụng KTQTCPMT. Thời gian nghiên cứu tập trung trong năm 2021-2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ áp dụng KTQTCPMT: Giá trị trung bình của biến phụ thuộc ADKTMT là 3,496, cho thấy mức độ áp dụng KTQTCPMT trong các doanh nghiệp sản xuất tại Phú Yên đang ở mức trên trung bình nhưng chưa cao. Biến quan sát về lập báo cáo môi trường có giá trị trung bình cao nhất (3,656).

  2. Áp lực từ các bên liên quan: Đây là nhân tố ảnh hưởng mạnh nhất với giá trị trung bình 4,159. Trong đó, áp lực cưỡng chế từ pháp luật có giá trị trung bình 4,633, áp lực từ các tổ chức tài chính như ngân hàng, cổ đông là 4,178. Điều này cho thấy các quy định pháp luật và yêu cầu từ các bên liên quan là động lực chính thúc đẩy doanh nghiệp áp dụng KTQTCPMT.

  3. Mối quan hệ chi phí - lợi ích: Nhân tố này có giá trị trung bình 3,863, phản ánh sự cân nhắc kỹ lưỡng giữa lợi ích và chi phí khi áp dụng KTQTCPMT. Doanh nghiệp lo ngại chi phí môi trường làm tăng giá thành sản phẩm và ảnh hưởng đến lợi nhuận sau thuế.

  4. Trình độ nhân viên kế toán: Giá trị trung bình 3,858, cho thấy trình độ kỹ thuật và kiến thức về KTQTCPMT của nhân viên kế toán là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến việc áp dụng. Biến quan sát về nhận diện, phân loại và ghi nhận chi phí môi trường có giá trị trung bình cao nhất 4,1.

  5. Nhận thức của nhà quản trị: Đây là nhân tố có ảnh hưởng thấp nhất với giá trị trung bình 3,65. Nhà quản trị quan tâm đến tuân thủ pháp luật nhưng thiếu động lực và kiến thức sâu về KTQTCPMT.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy áp lực pháp luật và các bên liên quan là nhân tố quyết định thúc đẩy doanh nghiệp áp dụng KTQTCPMT, phù hợp với lý thuyết hợp pháp và thể chế. Mối quan hệ chi phí - lợi ích phản ánh thực tế doanh nghiệp cân nhắc kỹ lưỡng chi phí phát sinh so với lợi ích thu được, điều này cũng được các nghiên cứu trong nước và quốc tế ghi nhận. Trình độ nhân viên kế toán là yếu tố kỹ thuật quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng thực hiện các nghiệp vụ kế toán môi trường phức tạp.

Nhận thức của nhà quản trị tuy có ảnh hưởng nhưng chưa mạnh, cho thấy cần tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức để thúc đẩy áp dụng KTQTCPMT hiệu quả hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng trung bình của từng nhân tố, bảng hồi quy đa biến cho thấy hệ số β và mức ý nghĩa của từng biến độc lập.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hoàn thiện khung pháp lý và chính sách: Cơ quan quản lý nhà nước cần ban hành các quy định cụ thể về kế toán quản trị chi phí môi trường, bắt buộc doanh nghiệp phải nhận diện, đo lường và báo cáo chi phí môi trường rõ ràng. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là Sở Tài nguyên và Môi trường phối hợp với Sở Tài chính.

  2. Đào tạo nâng cao nhận thức và trình độ nhân viên kế toán: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ thuật và công cụ KTQTCPMT cho nhân viên kế toán và nhà quản trị doanh nghiệp nhằm nâng cao năng lực thực hiện. Thời gian triển khai trong 6-12 tháng, chủ thể là các trường đại học, trung tâm đào tạo nghề và doanh nghiệp.

  3. Xây dựng hệ thống kế toán chi tiết và báo cáo chi phí môi trường: Doanh nghiệp cần thiết lập tài khoản chi tiết, sổ sách kế toán riêng biệt cho chi phí môi trường, đồng thời lập báo cáo môi trường định kỳ để phục vụ quản lý và ra quyết định. Thời gian áp dụng trong 1 năm, chủ thể là phòng kế toán và ban giám đốc doanh nghiệp.

  4. Khuyến khích áp dụng các phương pháp đo lường tiên tiến: Doanh nghiệp nên áp dụng phương pháp chi phí theo hoạt động (ABC), dòng vật liệu (MFCA) hoặc chi phí chu kỳ sống (LCC) để đo lường chính xác chi phí môi trường, từ đó tối ưu hóa chi phí và giảm thiểu tác động môi trường. Thời gian triển khai từ 1-3 năm, chủ thể là bộ phận kế toán và quản lý sản xuất.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý doanh nghiệp sản xuất: Giúp hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến áp dụng KTQTCPMT, từ đó xây dựng chiến lược quản lý chi phí môi trường hiệu quả, nâng cao năng lực cạnh tranh và tuân thủ pháp luật.

  2. Nhân viên kế toán và kiểm toán: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về kỹ thuật, công cụ và phương pháp thực hiện KTQTCPMT, hỗ trợ nâng cao trình độ chuyên môn và thực hành kế toán môi trường.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về môi trường và tài chính: Là tài liệu tham khảo để hoàn thiện chính sách, quy định và hướng dẫn thực hiện kế toán quản trị chi phí môi trường trong doanh nghiệp, góp phần thúc đẩy phát triển bền vững.

  4. Giảng viên và sinh viên ngành kế toán, quản trị kinh doanh: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn nghiên cứu về KTQTCPMT, phục vụ giảng dạy, học tập và nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực kế toán môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kế toán quản trị chi phí môi trường là gì?
    Là bộ phận của kế toán quản trị môi trường, tập trung nhận diện, đo lường và quản lý các chi phí liên quan đến tác động môi trường trong doanh nghiệp nhằm hỗ trợ ra quyết định quản lý hiệu quả.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến việc áp dụng KTQTCPMT?
    Áp lực từ pháp luật và các bên liên quan như ngân hàng, cổ đông là nhân tố ảnh hưởng mạnh nhất, tiếp theo là mối quan hệ chi phí - lợi ích và trình độ nhân viên kế toán.

  3. Tại sao nhận thức của nhà quản trị lại có ảnh hưởng thấp hơn?
    Do nhà quản trị thường bận rộn và thiếu kiến thức sâu về kế toán môi trường, chưa có động lực mạnh để thúc đẩy áp dụng KTQTCPMT nếu không có yêu cầu bắt buộc.

  4. Phương pháp đo lường chi phí môi trường nào được khuyến nghị?
    Phương pháp chi phí theo hoạt động (ABC), dòng vật liệu (MFCA) và chi phí chu kỳ sống (LCC) được đánh giá cao vì cung cấp thông tin chi phí chính xác và hỗ trợ quản lý hiệu quả.

  5. Làm thế nào doanh nghiệp có thể nâng cao hiệu quả áp dụng KTQTCPMT?
    Bằng cách hoàn thiện hệ thống kế toán chi tiết, đào tạo nhân viên kế toán, tuân thủ quy định pháp luật và áp dụng các phương pháp đo lường tiên tiến để quản lý chi phí môi trường hiệu quả.

Kết luận

  • Việc áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất tại Phú Yên đang ở mức trung bình, cần được nâng cao để đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững.
  • Áp lực pháp luật và các bên liên quan là nhân tố quyết định thúc đẩy doanh nghiệp áp dụng KTQTCPMT.
  • Mối quan hệ chi phí - lợi ích và trình độ nhân viên kế toán cũng ảnh hưởng đáng kể đến mức độ áp dụng.
  • Nhận thức của nhà quản trị cần được nâng cao thông qua đào tạo và tuyên truyền.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào hoàn thiện khung pháp lý, đào tạo nhân lực, xây dựng hệ thống kế toán chi tiết và áp dụng phương pháp đo lường tiên tiến nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng KTQTCPMT trong doanh nghiệp.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện mô hình áp dụng KTQTCPMT.

Call to action: Các doanh nghiệp và cơ quan quản lý cần phối hợp chặt chẽ để thúc đẩy áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường, góp phần phát triển kinh tế gắn liền với bảo vệ môi trường bền vững.