Tổng quan nghiên cứu

Rừng ngập mặn (RNM) là hệ sinh thái đặc thù chỉ phân bố ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ môi trường ven biển và sinh kế cộng đồng. Trên thế giới, diện tích RNM đã giảm từ 18,8 triệu ha năm 1980 xuống còn 15,2 triệu ha năm 2005, trong đó châu Á chiếm diện tích lớn nhất. Tại Việt Nam, RNM trải dài từ Bắc đến Nam, góp phần bảo vệ bờ biển, điều hòa khí hậu và cung cấp nguồn lợi thủy sản. Thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích RNM khoảng 2.239 ha, là một trong những địa phương có hệ sinh thái ngập mặn đa dạng và đặc thù, có vai trò quan trọng trong bảo vệ đê biển và phát triển kinh tế địa phương.

Tuy nhiên, quá trình phát triển kinh tế, đô thị hóa và mở rộng nuôi trồng thủy sản đã gây áp lực lớn lên diện tích và chất lượng RNM tại Quảng Yên, dẫn đến suy giảm diện tích và thành phần loài. Công tác quản lý bảo vệ RNM còn nhiều khó khăn do sự chồng chéo về quản lý đất đai và hạn chế về nguồn lực. Nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng diện tích, đặc điểm sinh thái và công tác quản lý RNM tại Quảng Yên trong giai đoạn 2013-2017, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ tài nguyên rừng ngập mặn, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển bền vững kinh tế xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý tài nguyên rừng ngập mặn, bao gồm:

  • Lý thuyết hệ sinh thái rừng ngập mặn: RNM là quần xã thực vật chịu ảnh hưởng của thủy triều, có khả năng thích nghi với môi trường nước mặn và đóng vai trò sinh thái quan trọng như điều hòa khí hậu, bảo vệ bờ biển, cung cấp môi trường sống cho đa dạng sinh học.

  • Mô hình quản lý tài nguyên rừng bền vững: Tập trung vào sự phối hợp giữa chính quyền, cộng đồng dân cư và các tổ chức liên quan trong việc bảo vệ, khai thác hợp lý và phục hồi RNM.

  • Khái niệm quản lý đa ngành và đồng quản lý: Nhấn mạnh vai trò của sự phối hợp giữa các ngành lâm nghiệp, tài nguyên môi trường, kinh tế xã hội và cộng đồng trong quản lý rừng ngập mặn.

Các khái niệm chính bao gồm: diện tích và phân bố RNM, thành phần loài cây ngập mặn, cấu trúc rừng, công tác quản lý bảo vệ rừng, ảnh hưởng của các nhân tố tự nhiên và xã hội đến quản lý rừng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu diện tích và phân bố RNM được thu thập từ Phòng Kinh tế, Hạt Kiểm lâm thị xã Quảng Yên, báo cáo diễn biến rừng giai đoạn 2013-2017. Dữ liệu thực địa được thu thập qua điều tra ô tiêu chuẩn (OTC) với 15 ô tiêu chuẩn diện tích 400 m² mỗi ô, khảo sát thành phần loài, mật độ và chiều cao cây.

  • Phương pháp điều tra thực địa: Lập OTC tại các khu vực đại diện, đo đạc các chỉ số sinh thái rừng như mật độ cây, chiều cao trung bình, tỷ lệ thành phần loài. Tiêu chí lựa chọn OTC đảm bảo tính đại diện và phân bố đều trong lâm phần.

  • Phương pháp phỏng vấn: Thu thập ý kiến của 45 đối tượng gồm người dân sống gần RNM và cán bộ quản lý rừng về nhận thức, sự tham gia và các khó khăn trong công tác quản lý bảo vệ rừng.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để đánh giá đặc điểm rừng và thực trạng quản lý. Phân tích định tính các nhân tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp dựa trên kết quả điều tra và phỏng vấn.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 4 đến tháng 11 năm 2018, bao gồm thu thập số liệu, điều tra thực địa, phỏng vấn và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và phân bố RNM: Diện tích RNM tại Quảng Yên là 2.238,95 ha, phân bố đều ở 19 xã, phường, tập trung chủ yếu ở khu vực Hà Nam và Hà Bắc. Diện tích RNM giảm từ 1.974,78 ha năm 2013 xuống còn khoảng 1.700 ha năm 2016, sau đó tăng nhẹ vào năm 2017 do các diện tích trồng rừng phục hồi phát triển. Tỷ lệ rừng tự nhiên chiếm khoảng 1.311 ha, rừng trồng mới chiếm 32,46 ha.

  2. Thành phần loài cây ngập mặn: Khu vực nghiên cứu có 7 loài cây ngập mặn chính gồm Đước vòi, Sú, Mắm biển, Bần chua, Vẹt dù, Giá và Cóc vàng. Mật độ cây trung bình khoảng 2.553 cây/ha, chiều cao trung bình 3,27 m. Một số OTC có mật độ cây lên đến 4.210 cây/ha, cho thấy rừng phục hồi có chất lượng tốt. Thành phần loài đa dạng, với sự xen kẽ giữa các loài tạo nên cấu trúc rừng phức tạp.

  3. Thực trạng công tác quản lý bảo vệ RNM: UBND thị xã Quảng Yên đã triển khai nhiều văn bản chỉ đạo, thành lập Ban chỉ đạo và các tổ bảo vệ rừng. Tuy nhiên, công tác quản lý còn gặp khó khăn do sự chồng chéo trong quản lý đất đai giữa các ngành lâm nghiệp và tài nguyên môi trường, thiếu nguồn lực về nhân lực và tài chính. Số vụ vi phạm về phá rừng và lấn chiếm đất rừng vẫn còn xảy ra, ảnh hưởng đến diện tích và chất lượng RNM.

  4. Ảnh hưởng của các nhân tố đến quản lý RNM: Yếu tố con người như hoạt động nuôi trồng thủy sản, phong tục tập quán tác động tiêu cực đến rừng. Yếu tố tự nhiên như biến đổi khí hậu, bão lũ, môi trường nước mặn cũng ảnh hưởng đến sự phát triển và bảo vệ RNM. Sự phối hợp giữa chính quyền và cộng đồng dân cư còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý.

Thảo luận kết quả

Diện tích RNM tại Quảng Yên có xu hướng giảm trong giai đoạn 2013-2016, tương tự với xu hướng giảm diện tích RNM toàn cầu do khai thác và chuyển đổi mục đích sử dụng đất. Việc tăng diện tích năm 2017 phản ánh hiệu quả bước đầu của các chương trình trồng và phục hồi rừng ngập mặn. Thành phần loài đa dạng và mật độ cây cao cho thấy hệ sinh thái RNM tại đây còn tiềm năng phục hồi nếu được quản lý tốt.

Công tác quản lý bảo vệ RNM đã có sự quan tâm từ cấp chính quyền, tuy nhiên còn nhiều tồn tại do thiếu đồng bộ chính sách, chồng chéo quản lý và hạn chế nguồn lực. So sánh với các nghiên cứu ở các vùng ven biển khác, việc thiếu sự tham gia tích cực của cộng đồng và sự phối hợp liên ngành là nguyên nhân chính làm giảm hiệu quả quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện biến động diện tích RNM theo năm, bảng thành phần loài và mật độ cây trong các OTC, cũng như sơ đồ tổ chức quản lý rừng ngập mặn tại địa phương để minh họa cơ cấu quản lý và các mối quan hệ phối hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hoàn thiện chính sách quản lý RNM: Rà soát, điều chỉnh các văn bản pháp luật liên quan để giải quyết chồng chéo quản lý đất đai giữa các ngành lâm nghiệp và tài nguyên môi trường. Xây dựng chính sách ưu đãi, hỗ trợ tài chính cho công tác bảo vệ và phục hồi RNM. Thời gian thực hiện: 1-2 năm, chủ thể: UBND tỉnh, Sở NN&PTNT.

  2. Nâng cao năng lực quản lý và giám sát: Đào tạo, tăng cường nhân lực cho lực lượng kiểm lâm và cán bộ quản lý địa phương; ứng dụng công nghệ giám sát hiện đại như viễn thám, GIS để theo dõi biến động rừng. Thời gian: 1 năm, chủ thể: Chi cục Kiểm lâm, UBND thị xã.

  3. Phát huy vai trò cộng đồng trong quản lý rừng: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, nâng cao nhận thức người dân về giá trị RNM; xây dựng mô hình đồng quản lý, chia sẻ lợi ích từ bảo vệ rừng; khuyến khích người dân tham gia tuần tra, bảo vệ rừng. Thời gian: liên tục, chủ thể: UBND phường, xã, các tổ chức cộng đồng.

  4. Phát triển kinh tế gắn với bảo vệ RNM: Khuyến khích phát triển mô hình lâm-ngư kết hợp, nuôi trồng thủy sản bền vững kết hợp trồng rừng ngập mặn; hỗ trợ kỹ thuật và vốn cho người dân; phát triển du lịch sinh thái gắn với bảo tồn rừng. Thời gian: 2-3 năm, chủ thể: Sở NN&PTNT, UBND thị xã, doanh nghiệp.

  5. Ứng phó với biến đổi khí hậu và thiên tai: Xây dựng kế hoạch phòng chống bão lũ, xói lở bờ biển; tăng cường trồng rừng chắn sóng, bảo vệ đê biển; phối hợp liên ngành trong quản lý tài nguyên nước và môi trường. Thời gian: liên tục, chủ thể: UBND thị xã, các ngành liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài nguyên rừng và môi trường: Nghiên cứu cung cấp số liệu thực tiễn và giải pháp quản lý RNM, hỗ trợ xây dựng chính sách và kế hoạch bảo vệ rừng hiệu quả.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành lâm nghiệp, môi trường: Tài liệu tham khảo về đặc điểm sinh thái, phương pháp điều tra và phân tích quản lý rừng ngập mặn tại vùng ven biển.

  3. Cộng đồng dân cư và tổ chức phi chính phủ hoạt động bảo vệ môi trường: Hiểu rõ vai trò, thách thức và cơ hội trong quản lý RNM, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo vệ và phát triển bền vững.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và quản lý phát triển kinh tế địa phương: Tham khảo các giải pháp phát triển kinh tế gắn với bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, cân bằng giữa phát triển và bảo tồn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Rừng ngập mặn có vai trò gì trong bảo vệ môi trường ven biển?
    RNM giúp giảm xói lở bờ biển, chắn sóng bão, hấp thụ CO2, điều hòa khí hậu và lọc các chất ô nhiễm từ đất liền, góp phần bảo vệ hệ sinh thái và cộng đồng ven biển.

  2. Tại sao diện tích rừng ngập mặn tại Quảng Yên giảm trong những năm gần đây?
    Nguyên nhân chính là do chuyển đổi mục đích sử dụng đất, khai thác quá mức, phát triển nuôi trồng thủy sản và sự chồng chéo trong quản lý đất đai dẫn đến mất rừng và suy thoái chất lượng rừng.

  3. Phương pháp điều tra rừng ngập mặn được thực hiện như thế nào?
    Sử dụng phương pháp lập ô tiêu chuẩn (OTC) diện tích 400 m², đo đạc mật độ cây, chiều cao và thành phần loài tại các điểm đại diện, kết hợp với thu thập số liệu từ các cơ quan quản lý và phỏng vấn người dân.

  4. Các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý rừng ngập mặn là gì?
    Bao gồm hoàn thiện chính sách pháp luật, tăng cường năng lực quản lý, phát huy vai trò cộng đồng, phát triển kinh tế bền vững gắn với bảo vệ rừng và ứng phó biến đổi khí hậu.

  5. Ai nên tham khảo nghiên cứu này?
    Cán bộ quản lý tài nguyên, nhà nghiên cứu, cộng đồng dân cư, tổ chức bảo vệ môi trường và các nhà hoạch định chính sách phát triển kinh tế địa phương.

Kết luận

  • Diện tích rừng ngập mặn tại thị xã Quảng Yên khoảng 2.239 ha, có xu hướng giảm trong giai đoạn 2013-2016, sau đó phục hồi nhẹ nhờ trồng rừng.
  • Thành phần loài đa dạng với 7 loài cây ngập mặn chủ yếu, mật độ cây trung bình 2.553 cây/ha, chiều cao trung bình 3,27 m.
  • Công tác quản lý bảo vệ rừng còn nhiều khó khăn do chồng chéo quản lý, thiếu nguồn lực và sự phối hợp chưa hiệu quả giữa các bên liên quan.
  • Các nhân tố con người và tự nhiên đều ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý, đòi hỏi giải pháp toàn diện về chính sách, quản lý, kinh tế xã hội và kỹ thuật.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả quản lý RNM trong 1-3 năm tới, đồng thời kêu gọi sự tham gia tích cực của cộng đồng và các cơ quan chức năng.

Nghiên cứu này là cơ sở khoa học quan trọng để các cấp chính quyền, nhà quản lý và cộng đồng cùng phối hợp bảo vệ và phát triển bền vững rừng ngập mặn tại Quảng Yên, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội địa phương. Đề nghị các đơn vị liên quan triển khai các giải pháp đề xuất và tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả trong các giai đoạn tiếp theo.