I. Tổng Quan Nghiên Cứu Nguyễn Đình Chiểu và Văn Hóa Nam Bộ
Nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu không thể tách rời khỏi Văn hóa Nam Bộ. Văn học là một phần của văn hóa, và việc nghiên cứu văn học cần dựa vào tri thức văn hóa để đánh giá đúng tác phẩm. Phương pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa giúp phục nguyên đời sống văn hóa, truy nguyên các dạng thức quan niệm về con người, không gian, thời gian trong tác phẩm. Với các tác giả lớn như Nguyễn Đình Chiểu, phương pháp tiếp cận văn hóa học bổ sung và khắc phục nhiều cách hiểu chưa đúng. Nguyễn Đình Chiểu là tác gia trung đại đầu tiên của vùng đất Nam Bộ, sáng tác hướng tới độc giả đại chúng. Với số phận khác thường, nhân cách đáng kính trọng, cùng sự nghiệp văn chương có tầm ảnh hưởng lớn lao, ông luôn thu hút sự quan tâm. Hơn một thế kỷ trôi qua, danh mục tư liệu về ông đã xấp xỉ con số 700 với nhiều góc độ tiếp cận. Hầu hết là những bài viết có dung lượng không lớn, tập trung giải quyết một vấn đề nhỏ, hoặc một vấn đề lớn nhưng ở bình diện khái quát.
1.1. Tiếp Cận Văn Hóa Học Trong Nghiên Cứu Văn Học
Phương pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa giúp phục nguyên đời sống văn hóa vào thời đại tác phẩm được sinh ra. Điều này giúp truy nguyên các dạng thức quan niệm về con người, không gian, thời gian trong tác phẩm. Với những tác giả lớn như Nguyễn Du, Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Đình Chiểu, phương pháp tiếp cận văn hóa học đã bổ sung và khắc phục nhiều cách hiểu chưa đúng, "hiện đại hóa" tác giả tác phẩm của nhiều công trình nghiên cứu trước kia.
1.2. Nguyễn Đình Chiểu Tác Gia Tiêu Biểu Của Văn Học Nam Bộ
Nguyễn Đình Chiểu là tác gia trung đại đầu tiên của vùng đất Nam Bộ, và của cả Việt Nam, sáng tác hướng tới độc giả đại chúng trong toàn bộ sự nghiệp văn chương của ông. Với một số phận khác thường, nhân cách đáng kính trọng, cùng sự nghiệp văn chương có tầm ảnh hưởng lớn lao, lâu dài, hầu như thời nào Nguyễn Đình Chiểu cũng thu hút sự quan tâm của cả chính quyền lẫn nhân dân.
II. Vấn Đề Nghiên Cứu Mối Quan Hệ Nguyễn Đình Chiểu và Nam Bộ
Chưa có công trình nào khảo sát, phân tích toàn diện mối quan hệ giữa nhân cách và sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu với Văn hóa Nam Bộ - môi trường văn hóa đã nuôi dưỡng tài năng văn chương của ông, cung cấp những "cú hích" cần thiết để tài năng ấy bộc lộ, đồng thời cũng nhận ảnh hưởng ngược lại từ chính ông. Một công trình như vậy là một sự bổ sung và đóng góp quan trọng cho sự nghiệp nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu. Đối tượng nghiên cứu là sự hình thành, tầm ảnh hưởng của nhân cách và văn thơ Nguyễn Đình Chiểu trong không gian Văn hóa Nam Bộ - một không gian văn hóa non trẻ nhưng độc đáo của đất nước thống nhất Việt Nam với các lớp trầm tích văn hóa đa dạng.
2.1. Thiếu Nghiên Cứu Toàn Diện Về Mối Liên Hệ Văn Hóa
Chuyên khảo Nguyễn Đình Chiểu từ quan điểm thi pháp học của Nguyễn Phong Nam tập trung vào các thành tố bên trong của các tác phẩm. Lịch sử tiếp nhận Nguyễn Đình Chiểu quan tâm đến đời sống của các tác phẩm trong quá trình tiếp nhận, nhưng tác giả mới chỉ dừng ở việc khảo sát tình hình tiếp nhận tác phẩm và nhân cách Nguyễn Đình Chiểu trong văn học nghệ thuật qua các thời kỳ.
2.2. Phạm Vi Nghiên Cứu Không Gian Văn Hóa Nam Bộ
Phạm vi nghiên cứu của luận án là quá trình hình thành, biến đổi của không gian Văn hóa Nam Bộ từ đầu thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX (giai đoạn giao thời) cùng toàn bộ cuộc đời cùng sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu với tư cách là một nhân vật văn hóa. Những tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu được tham khảo và trích dẫn từ công trình Nguyễn Đình Chiểu toàn tập (gồm 2 tập) do Ca Văn Thỉnh, Nguyễn Sĩ Lâm, Nguyễn Thạch Giang biên khảo và chú giải, Nhà xuất bản Văn học ấn hành (1997).
2.3. Mục Đích Nghiên Cứu Đặt Nguyễn Đình Chiểu Vào Hệ Tọa Độ Văn Hóa
Mục đích của luận án là đặt Nguyễn Đình Chiểu và sáng tác của ông vào hệ tọa độ Văn hóa Nam Bộ để xác định các thành tố văn hóa đã tác động đến sự hình thành nhân cách và văn chương của ông, đồng thời xem xét ảnh hưởng ở chiều ngược lại từ phía ông tới Văn hóa Nam Bộ. Từ đó, luận án rút ra kết luận về vị trí, vai trò và tầm ảnh hưởng của Nguyễn Đình Chiểu tới tiến trình phát triển của không gian Văn hóa Nam Bộ.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Nguyễn Đình Chiểu và Văn Hóa Nam Bộ
Nghiên cứu này đòi hỏi hệ thống phương pháp liên ngành. Phương pháp chủ đạo là tiếp cận văn hóa, cụ thể là các quan điểm về "văn hóa", "vùng văn hóa" và "không gian văn hóa". Về "văn hóa", sử dụng quan điểm của Gerrt Hofstede - hình dung văn hóa gồm bốn lớp: lớp ngoài cùng là biểu tượng, lớp tiếp theo là nhân vật, lớp thứ ba là nghi lễ và lớp lõi trong cùng là giá trị. Về "vùng văn hóa" và "vùng văn hóa Nam Bộ", theo quan điểm của các nhà nghiên cứu trong nước như Ngô Đức Thịnh, Đinh Gia Khánh - Cù Huy Cận Trần Quốc Vượng. Về "không gian văn hóa", vận dụng quan điểm của Michel Foucault, trong đó ông bác bỏ mô hình thời gian tuyến tính truyền thống và thay bằng mô hình "chồng xếp".
3.1. Tiếp Cận Văn Hóa Quan Điểm của Hofstede và Foucault
Về “văn hóa”, sử dụng quan điểm của Gerrt Hofstede - hình dung văn hóa gồm bốn lớp: lớp ngoài cùng là biểu tượng, lớp tiếp theo là nhân vật, lớp thứ ba là nghi lễ và lớp lõi trong cùng là giá trị. Về “không gian văn hóa”, vận dụng quan điểm của Michel Foucault, trong đó ông bác bỏ mô hình thời gian tuyến tính truyền thống và thay bằng mô hình “chồng xếp” - xem thời gian là các lớp “trầm tích” của văn hóa trong một không gian xác định.
3.2. Phương Pháp Nghiên Cứu Lịch Sử Xã Hội và Hình Tượng Học
Sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử xã hội để phác thảo diện mạo của không gian Văn hóa Nam Bộ từ đầu thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX một cách hoàn chỉnh với các dữ kiện chọn lọc về các tộc người cộng cư trên đất Nam Bộ, về cuộc đời và nhân cách của Nguyễn Đình Chiểu. Khi khảo sát và phân tích, lý giải quan niệm phân biệt Hoa - Di, sự xung đột giữa Nho giáo và Thiên chúa giáo, giữa chủ nghĩa trọng thương, vị lợi của thực dân với quan điểm trọng nông, đặt nghĩa đứng trước lợi của nhà nho, cũng vận dụng cách tiếp cận của hình tượng học (Imagology).
IV. Ảnh Hưởng Nho Giáo Trong Thơ Văn Nguyễn Đình Chiểu
Nho giáo có ảnh hưởng sâu sắc đến thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu. Tư tưởng "chính khí" được thể hiện rõ nét trong các tác phẩm của ông. Tuy nhiên, cũng có những biểu hiện "lệch chuẩn" của Nho giáo Nam Bộ trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu. Ông thể hiện tư tưởng bài Phật giáo, bài Thiên Chúa giáo và cự tuyệt văn minh phương Tây. Các tín ngưỡng - tôn giáo và nghi lễ của Văn hóa Nam Bộ cũng có ảnh hưởng đến sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu.
4.1. Tư Tưởng Chính Khí và Lệch Chuẩn Nho Giáo
Tư tưởng “chính khí” trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu thể hiện tinh thần yêu nước, thương dân, khẳng khái, chính trực. Tuy nhiên, cũng có những biểu hiện “lệch chuẩn” của Nho giáo Nam Bộ trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu, thể hiện sự linh hoạt, sáng tạo trong việc tiếp thu và vận dụng các giá trị Nho giáo.
4.2. Ảnh Hưởng Tín Ngưỡng Dân Gian và Tôn Giáo
Các tín ngưỡng - tôn giáo và nghi lễ của Văn hóa Nam Bộ cũng có ảnh hưởng đến sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu. Ông thể hiện sự am hiểu về triết lý âm - dương ngũ hành và tín ngưỡng thờ Huyền Thiên Thượng Đế. Quan niệm về âm chất - âm công cũng được thể hiện trong các tác phẩm của ông.
V. Xây Dựng Nhân Cách Lý Tưởng Trong Sáng Tác Nguyễn Đình Chiểu
Các giá trị Nho giáo và bình dân trong Văn hóa Nam Bộ ảnh hưởng đến sự xây dựng các kiểu mẫu nhân cách lý tưởng trong sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu. Lục Vân Tiên là kiểu mẫu nhân cách quân tử đặc sắc Nam Bộ. Kiều Nguyệt Nga là kiểu mẫu nhân cách liệt nữ. Kỳ Nhân Sư là kiểu mẫu nhân cách ẩn sĩ. Trương Định, Phan Tòng là các gương anh hùng kháng chiến. Người nghĩa binh nông dân là tập thể anh hùng vô danh.
5.1. Lục Vân Tiên Kiểu Mẫu Quân Tử Nam Bộ
Lục Vân Tiên là kiểu mẫu nhân cách quân tử đặc sắc Nam Bộ, thể hiện các phẩm chất như dũng cảm, trượng nghĩa, sẵn sàng giúp đỡ người gặp khó khăn. Nhân vật này được xây dựng dựa trên các giá trị Nho giáo và bình dân trong Văn hóa Nam Bộ.
5.2. Các Gương Anh Hùng Kháng Chiến
Trương Định, Phan Tòng là các gương anh hùng kháng chiến, thể hiện tinh thần yêu nước, chống giặc ngoại xâm của người dân Nam Bộ. Người nghĩa binh nông dân là tập thể anh hùng vô danh, góp phần vào cuộc kháng chiến chống Pháp.
VI. Nguyễn Đình Chiểu Nhân Cách Truyền Cảm Hứng Lớn Lao
Nguyễn Đình Chiểu là một nhân cách truyền cảm hứng lớn lao. Ông là con người không khuất lụy nghịch cảnh, bậc thầy đáng kính của người dân Nam Bộ, kẻ sĩ bất khuất, trung thành với lý tưởng. Sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu có ảnh hưởng sâu sắc trong không gian Văn hóa Nam Bộ. Ông là người truyền bá những tư tưởng Nho giáo chính thống từ không gian văn hóa Huế vào không gian Văn hóa Nam Bộ.
6.1. Nguyễn Đình Chiểu Bậc Thầy Đáng Kính Của Người Dân
Nguyễn Đình Chiểu là bậc thầy đáng kính của người dân Nam Bộ, không chỉ vì tài năng văn chương mà còn vì nhân cách cao đẹp, lòng yêu nước thương dân. Ông là tấm gương sáng cho các thế hệ sau noi theo.
6.2. Truyền Bá Tư Tưởng Nho Giáo Chính Thống
Nguyễn Đình Chiểu là người truyền bá những tư tưởng Nho giáo chính thống từ không gian văn hóa Huế vào không gian Văn hóa Nam Bộ. Tuy nhiên, ông cũng có những sáng tạo, điều chỉnh để phù hợp với đặc điểm của Văn hóa Nam Bộ.
