Tổng quan nghiên cứu

Khu Bảo tồn Thiên nhiên và Di tích Vĩnh Cửu, tỉnh Đồng Nai, là một trong những khu rừng đặc dụng lớn nhất Việt Nam với diện tích tự nhiên trên 67.500 ha và độ che phủ rừng đạt khoảng 83,9%. Tuy nhiên, tài nguyên đa dạng sinh học (ĐDSH) tại đây đang bị suy giảm nghiêm trọng do các hoạt động khai thác lâm sản, săn bắt động vật và phá rừng làm nương rẫy. Xã Mã Đà, nằm trọn trong khu bảo tồn, có dân số khoảng 1.959 khẩu, phần lớn sống phụ thuộc vào tài nguyên rừng và sản xuất nông nghiệp truyền thống. Trong bối cảnh đó, nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng tài nguyên ĐDSH, phân tích vai trò và mức độ tham gia của cộng đồng trong công tác bảo tồn, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn ĐDSH dựa vào cộng đồng tại xã Mã Đà. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 5/2008 đến tháng 4/2009, với mục tiêu xây dựng các giải pháp bảo tồn bền vững, góp phần nâng cao đời sống người dân và bảo vệ hệ sinh thái rừng tự nhiên. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý trong việc phát triển các chính sách và chương trình bảo tồn hiệu quả, đồng thời thúc đẩy sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương trong quản lý tài nguyên thiên nhiên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên quan điểm hệ thống, xem tài nguyên đa dạng sinh học là một phần của hệ thống tự nhiên, kinh tế và xã hội. Khung lý thuyết tập trung vào ba khía cạnh chính: (1) Hệ sinh thái tự nhiên với các yếu tố địa hình, khí hậu, sinh vật; (2) Hệ thống kinh tế xã hội, bao gồm các hoạt động sản xuất, thu nhập và nhu cầu của cộng đồng; (3) Các yếu tố xã hội và thể chế như nhận thức, phong tục tập quán, chính sách và tổ chức cộng đồng. Lý thuyết quản lý tài nguyên dựa vào cộng đồng được áp dụng để phân tích mức độ và hình thức tham gia của người dân trong công tác bảo tồn, từ việc cung cấp thông tin, tham vấn đến chủ động lập kế hoạch và giám sát. Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng sinh học, quản lý tài nguyên thiên nhiên dựa vào cộng đồng, sự tham gia của cộng đồng, và các yếu tố thúc đẩy hoặc cản trở sự tham gia này.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp thu thập dữ liệu định tính và định lượng. Tổng số 151 hộ dân thuộc 5/7 ấp của xã Mã Đà được khảo sát bằng bảng câu hỏi bán định hướng, tập trung vào các chủ đề về tài nguyên ĐDSH, tổ chức cộng đồng, các hoạt động liên quan và các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia bảo tồn. Phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA) được áp dụng qua các cuộc thảo luận nhóm trọng tâm nhằm xác định thuận lợi, khó khăn và lựa chọn giải pháp ưu tiên. Ngoài ra, phương pháp chuyên gia được sử dụng để tư vấn và hoàn thiện các giải pháp. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Excel 2003 và SPSS, với các phân tích thống kê tần số, tương quan và hồi quy nhằm đánh giá các mối quan hệ giữa đầu tư, thu nhập và hiệu quả bảo tồn. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 5/2008 đến tháng 4/2009, đảm bảo thu thập và phân tích dữ liệu toàn diện, phản ánh thực trạng và nhu cầu của cộng đồng địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tài nguyên ĐDSH: Khu BTTN&DT Vĩnh Cửu có diện tích rừng tự nhiên khoảng 52.166 ha, với đa dạng sinh học phong phú gồm 614 loài thực vật và 276 loài động vật có xương sống trên cạn. Tuy nhiên, chất lượng rừng suy giảm nghiêm trọng, với nhiều loài quý hiếm và đặc hữu bị đe dọa. Độ che phủ rừng đạt 83,9%, nhưng rừng nghèo và rừng non chiếm tỷ lệ lớn.

  2. Mức độ tham gia của cộng đồng: Khoảng 95% lao động trong xã Mã Đà làm việc trong lĩnh vực nông-lâm nghiệp, trong đó nhiều hộ gia đình phụ thuộc vào tài nguyên rừng để sinh kế. Số hộ tham gia các hoạt động khai thác lâm sản và săn bắt động vật chiếm tỷ lệ cao, gây áp lực lên tài nguyên. Tuy nhiên, có sự nhận thức ngày càng tăng về vai trò của bảo tồn, với nhiều hộ gia đình tham gia vào các tổ chức cộng đồng và chương trình bảo vệ rừng.

  3. Yếu tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia: Yếu tố kinh tế thuận lợi như thu nhập từ sản phẩm rừng và hỗ trợ tín dụng giúp thúc đẩy sự tham gia bảo tồn. Yếu tố xã hội như tổ chức cộng đồng, luật lệ bản địa và sự hỗ trợ của chính quyền địa phương cũng đóng vai trò quan trọng. Ngược lại, các yếu tố cản trở gồm khó khăn về kinh tế, nhận thức hạn chế, tập quán canh tác truyền thống và thiếu kỹ năng quản lý tài nguyên.

  4. Hiệu quả các giải pháp bảo tồn hiện tại: Các chương trình khoán bảo vệ rừng và hỗ trợ sinh kế đã giúp giảm áp lực khai thác tài nguyên, với thu nhập bình quân từ khoán rừng đạt 1,5-2 triệu đồng/hộ/năm, chiếm khoảng 80-100% nhu cầu lương thực. Tuy nhiên, các vi phạm Luật Bảo vệ và phát triển rừng vẫn xảy ra hàng chục vụ mỗi năm, cho thấy cần tăng cường các giải pháp kỹ thuật và xã hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự tham gia của cộng đồng là yếu tố then chốt trong bảo tồn ĐDSH tại Khu BTTN&DT Vĩnh Cửu. Mức độ tham gia đa dạng, từ cung cấp thông tin đến chủ động quản lý, phản ánh các cấp độ tham gia khác nhau trong lý thuyết. Các số liệu về diện tích rừng, số lượng loài và tỷ lệ hộ tham gia cho thấy tiềm năng và thách thức trong quản lý tài nguyên. So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, việc kết hợp các giải pháp kinh tế, xã hội và kỹ thuật là cần thiết để nâng cao hiệu quả bảo tồn. Biểu đồ thể hiện tỷ lệ diện tích rừng theo phân khu chức năng và biểu đồ cơ cấu thu nhập hộ gia đình sẽ minh họa rõ hơn mối quan hệ giữa bảo tồn và sinh kế. Nghiên cứu cũng nhấn mạnh vai trò của chính sách giao đất, khoán rừng và các chương trình hỗ trợ tín dụng trong việc tạo động lực cho cộng đồng tham gia bảo vệ rừng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các khóa tập huấn về bảo tồn ĐDSH, kỹ thuật canh tác bền vững và quản lý tài nguyên cho người dân địa phương nhằm nâng cao hiểu biết và trách nhiệm bảo vệ rừng. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ban quản lý KBT phối hợp với các tổ chức phi chính phủ.

  2. Phát triển các mô hình sinh kế bền vững: Khuyến khích trồng cây ăn quả, nuôi ong, thủy sản và các hoạt động nông-lâm kết hợp để giảm phụ thuộc vào khai thác rừng tự nhiên, tăng thu nhập hộ gia đình. Thời gian: 3 năm; Chủ thể: UBND xã, Ban quản lý KBT và các dự án phát triển nông thôn.

  3. Củng cố tổ chức cộng đồng và luật lệ bản địa: Hỗ trợ thành lập và hoạt động các tổ chức bảo vệ rừng, xây dựng quy ước, luật lệ phù hợp với phong tục địa phương nhằm tăng cường quản lý và giám sát tài nguyên. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Ban quản lý KBT, chính quyền địa phương.

  4. Áp dụng các giải pháp kỹ thuật bảo tồn: Triển khai các biện pháp phục hồi rừng, kiểm soát khai thác lâm sản, phòng cháy chữa cháy rừng và giám sát đa dạng sinh học bằng công nghệ hiện đại. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Ban quản lý KBT, lực lượng kiểm lâm.

  5. Tăng cường chính sách hỗ trợ tài chính và tín dụng: Mở rộng các chương trình tín dụng ưu đãi, hỗ trợ đầu tư cho các hộ gia đình tham gia bảo tồn và phát triển sinh kế bền vững. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Ngân hàng chính sách xã hội, UBND tỉnh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách bảo tồn ĐDSH hiệu quả, phù hợp với điều kiện địa phương và thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển nông thôn: Áp dụng các giải pháp sinh kế bền vững và mô hình quản lý tài nguyên dựa vào cộng đồng trong các chương trình hỗ trợ người dân vùng rừng.

  3. Cán bộ kỹ thuật và kiểm lâm: Nắm bắt thực trạng tài nguyên và các yếu tố ảnh hưởng để triển khai các biện pháp kỹ thuật bảo tồn, giám sát và phòng chống vi phạm.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức cộng đồng: Hiểu rõ vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong công tác bảo tồn, từ đó tích cực tham gia và phối hợp với các bên liên quan.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sự tham gia của cộng đồng lại quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học?
    Sự tham gia của cộng đồng giúp phát huy nội lực địa phương, tạo sự đồng thuận và trách nhiệm trong quản lý tài nguyên, từ đó nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.

  2. Các yếu tố nào thúc đẩy cộng đồng tham gia bảo tồn tại xã Mã Đà?
    Yếu tố kinh tế như thu nhập từ sản phẩm rừng và hỗ trợ tín dụng, cùng với yếu tố xã hội như tổ chức cộng đồng và sự hỗ trợ của chính quyền địa phương là những động lực chính.

  3. Những khó khăn nào cản trở sự tham gia của cộng đồng?
    Khó khăn về kinh tế, nhận thức hạn chế, tập quán canh tác truyền thống và thiếu kỹ năng quản lý tài nguyên là những rào cản lớn.

  4. Giải pháp kỹ thuật nào được đề xuất để bảo tồn rừng?
    Phục hồi rừng, kiểm soát khai thác lâm sản, phòng cháy chữa cháy rừng và giám sát đa dạng sinh học bằng công nghệ hiện đại là các giải pháp trọng tâm.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả các chương trình khoán bảo vệ rừng?
    Cần kết hợp đào tạo, hỗ trợ sinh kế, củng cố tổ chức cộng đồng và tăng cường giám sát, đồng thời đảm bảo chính sách hỗ trợ tài chính phù hợp và kịp thời.

Kết luận

  • Khu BTTN&DT Vĩnh Cửu có đa dạng sinh học phong phú nhưng đang bị suy giảm do các hoạt động khai thác và vi phạm pháp luật.
  • Sự tham gia của cộng đồng địa phương là yếu tố quyết định thành công trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học.
  • Các yếu tố kinh tế, xã hội và kỹ thuật đều ảnh hưởng đến mức độ và hiệu quả tham gia của cộng đồng.
  • Giải pháp bảo tồn cần tích hợp các biện pháp đào tạo, phát triển sinh kế, củng cố tổ chức cộng đồng và áp dụng kỹ thuật hiện đại.
  • Nghiên cứu đề xuất các bước tiếp theo nhằm triển khai các giải pháp trong vòng 1-3 năm, đồng thời kêu gọi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan để bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên đa dạng sinh học tại khu vực.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và nâng cao chất lượng cuộc sống cộng đồng tại Khu BTTN&DT Vĩnh Cửu!