Tổng quan nghiên cứu

Việc lựa chọn ngành học là một quyết định quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển cá nhân và nguồn nhân lực xã hội. Tại tỉnh Bạc Liêu, thực trạng lựa chọn ngành học của học sinh trung học phổ thông và sinh viên chưa đáp ứng được các tiêu chí khoa học, khi nhiều em chọn ngành học dựa trên các yếu tố khách quan như bạn bè, thu nhập ngành nghề mà không dựa trên sở thích, năng lực cá nhân hay nhu cầu xã hội. Theo khảo sát tại Trường Đại học Bạc Liêu, phần lớn sinh viên cảm thấy không hài lòng với ngành học đã chọn, dẫn đến giảm động lực học tập và tăng tỷ lệ chuyển ngành hoặc bỏ học. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn ngành học của sinh viên Trường Đại học Bạc Liêu, từ đó đề xuất các giải pháp tư vấn tuyển sinh phù hợp với năng lực người học. Nghiên cứu tập trung vào sinh viên chính quy của bốn khoa: Sư phạm, Kinh tế - Luật, Công nghệ thông tin và Nông nghiệp, trong giai đoạn khảo sát năm 2020. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng tư vấn hướng nghiệp, góp phần giảm thiểu tình trạng chọn sai ngành, tăng hiệu quả đào tạo và đáp ứng nhu cầu nhân lực xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về lựa chọn ngành học và nghề nghiệp. Trước hết, mô hình RIASEC của Holland (1971) phân loại tính cách con người thành sáu nhóm: Realistic (thực tế), Investigative (tìm tòi), Artistic (nghệ thuật), Social (xã hội), Enterprising (mạo hiểm), và Conventional (qui tắc). Mô hình này giúp xác định sự phù hợp giữa tính cách cá nhân và ngành nghề, từ đó hỗ trợ định hướng nghề nghiệp hiệu quả. Thứ hai, lý thuyết phát triển xã hội nghề nghiệp của Tang et al. (2008) nhấn mạnh vai trò của các yếu tố như kinh nghiệm học tập, tự đánh giá năng lực và kết quả mong đợi trong quá trình lựa chọn nghề nghiệp. Ngoài ra, các khái niệm chính bao gồm: sự lựa chọn ngành học, chọn nghề nghiệp, tư vấn nghề nghiệp, động cơ và năng lực cá nhân, cũng được làm rõ để xây dựng cơ sở lý luận vững chắc cho nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả tổng hợp, phân tích các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến lựa chọn ngành học và hướng nghiệp. Về thực tiễn, khảo sát được tiến hành với cỡ mẫu khoảng 400 sinh viên chính quy thuộc bốn khoa của Trường Đại học Bạc Liêu, sử dụng phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Dữ liệu thu thập qua bảng hỏi được xử lý bằng phần mềm SPSS 20, áp dụng các kỹ thuật thống kê mô tả và phân tích nhân tố để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến sự lựa chọn ngành học. Ngoài ra, ý kiến chuyên gia được thu thập để đánh giá tính cấp thiết, phù hợp và khả thi của các giải pháp đề xuất. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của yếu tố bản thân: Khoảng 65% sinh viên cho biết sở thích và năng lực cá nhân là yếu tố quan trọng nhất trong việc lựa chọn ngành học. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 40% sinh viên thực sự hiểu rõ về ngành học mình chọn, dẫn đến sự không phù hợp trong quá trình học tập.

  2. Ảnh hưởng của gia đình: Gia đình tác động đến quyết định chọn ngành của khoảng 55% sinh viên, trong đó có 30% bị gia đình định hướng ngành học mà không dựa trên năng lực cá nhân. Điều này góp phần làm tăng tỷ lệ sinh viên không hài lòng với ngành học lên đến 48%.

  3. Ảnh hưởng của bạn bè: Khoảng 50% sinh viên chịu ảnh hưởng từ bạn bè trong việc chọn ngành, thường là do xu hướng chọn theo nhóm hoặc theo ngành có thu nhập cao, nhưng thiếu sự cân nhắc về năng lực bản thân.

  4. Ảnh hưởng của thông tin ngành học và nhà trường: Chỉ khoảng 35% sinh viên nhận được thông tin đầy đủ và chính xác về ngành học trước khi quyết định. Công tác tư vấn tuyển sinh tại trường còn hạn chế, chưa đáp ứng được nhu cầu đa dạng của người học.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự lựa chọn ngành học của sinh viên Trường Đại học Bạc Liêu chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các yếu tố bên ngoài như gia đình và bạn bè, trong khi yếu tố bản thân và thông tin ngành học chưa được khai thác hiệu quả. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, cho thấy vai trò quan trọng của môi trường xã hội trong quyết định nghề nghiệp. Việc thiếu thông tin và tư vấn hướng nghiệp khoa học dẫn đến tình trạng chọn ngành không phù hợp, gây lãng phí nguồn lực và giảm động lực học tập. Biểu đồ phân tích mức độ ảnh hưởng các yếu tố có thể minh họa rõ sự chênh lệch giữa các nhóm yếu tố, trong đó yếu tố bản thân và thông tin ngành học cần được tăng cường. So sánh với các nghiên cứu tại các trường đại học khác cho thấy Trường Đại học Bạc Liêu cần cải thiện công tác tư vấn tuyển sinh và giáo dục hướng nghiệp để nâng cao chất lượng lựa chọn ngành học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới hình thức tổ chức tư vấn tuyển sinh: Triển khai các buổi tư vấn trực tiếp và trực tuyến với sự tham gia của chuyên gia hướng nghiệp, sinh viên cũ và doanh nghiệp nhằm cung cấp thông tin đa chiều, giúp người học hiểu rõ về ngành nghề. Mục tiêu tăng tỷ lệ sinh viên lựa chọn ngành phù hợp lên 70% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban tuyển sinh và phòng tư vấn học đường.

  2. Liên kết với các trường THPT tổ chức bài test hướng nghiệp: Áp dụng bộ test Holland qua website của trường để học sinh THPT trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu có thể tự đánh giá năng lực và sở thích trước khi chọn ngành. Mục tiêu triển khai trong năm học tiếp theo, giúp giảm 30% tỷ lệ chọn sai ngành. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Bạc Liêu phối hợp Sở Giáo dục và Đào tạo.

  3. Tăng cường đào tạo và bồi dưỡng đội ngũ tư vấn viên: Đào tạo chuyên sâu cho cán bộ tư vấn tuyển sinh về kỹ năng phân tích tâm lý, sử dụng công cụ trắc nghiệm và cập nhật thông tin thị trường lao động. Mục tiêu nâng cao chất lượng tư vấn trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng đào tạo sau đại học và Ban giám hiệu.

  4. Xây dựng hệ thống thông tin ngành học và việc làm: Cập nhật thường xuyên dữ liệu về ngành học, cơ hội việc làm, mức thu nhập và yêu cầu kỹ năng để cung cấp cho sinh viên và học sinh. Mục tiêu hoàn thiện hệ thống trong 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Trung tâm nghiên cứu và phát triển của trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và học sinh THPT: Giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn ngành học, từ đó có quyết định phù hợp với năng lực và sở thích cá nhân, tránh chọn sai ngành gây lãng phí thời gian và công sức.

  2. Giáo viên và cán bộ tư vấn hướng nghiệp: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nâng cao hiệu quả công tác tư vấn, giúp học sinh có định hướng nghề nghiệp chính xác hơn.

  3. Ban giám hiệu và phòng đào tạo các trường đại học, cao đẳng: Tham khảo để cải tiến công tác tuyển sinh, xây dựng các chương trình tư vấn và hỗ trợ sinh viên phù hợp với nhu cầu thực tế.

  4. Các nhà hoạch định chính sách giáo dục và đào tạo: Là tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách hướng nghiệp, đào tạo nguồn nhân lực phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội địa phương và quốc gia.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sinh viên thường chọn ngành học không phù hợp với năng lực bản thân?
    Nguyên nhân chính là do thiếu thông tin đầy đủ về ngành học, bị ảnh hưởng bởi gia đình, bạn bè hoặc xu hướng xã hội mà không dựa trên sở thích và năng lực cá nhân. Ví dụ, nhiều sinh viên chọn ngành có thu nhập cao mà không cân nhắc khả năng học tập.

  2. Lý thuyết RIASEC của Holland có vai trò gì trong lựa chọn ngành học?
    Mô hình RIASEC giúp phân loại tính cách và sở thích nghề nghiệp thành sáu nhóm, từ đó hỗ trợ cá nhân xác định ngành nghề phù hợp với bản thân, tăng khả năng thành công và hài lòng trong học tập và công việc.

  3. Công tác tư vấn tuyển sinh hiện nay tại Trường Đại học Bạc Liêu còn hạn chế ở điểm nào?
    Chưa cung cấp đủ thông tin đa chiều, thiếu các công cụ đánh giá năng lực khách quan, chưa tổ chức các hoạt động tư vấn thường xuyên và chưa liên kết chặt chẽ với các trường THPT để hỗ trợ học sinh lựa chọn ngành học.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để cải thiện sự lựa chọn ngành học của sinh viên?
    Đổi mới hình thức tư vấn tuyển sinh, áp dụng bài test hướng nghiệp khoa học, đào tạo đội ngũ tư vấn viên chuyên nghiệp và xây dựng hệ thống thông tin ngành học, việc làm cập nhật thường xuyên.

  5. Làm thế nào để học sinh THPT có thể tự đánh giá năng lực và sở thích ngành nghề?
    Thông qua các bài test hướng nghiệp như bộ test Holland được áp dụng qua các nền tảng trực tuyến, giúp học sinh nhận diện rõ tính cách, năng lực và sở thích để lựa chọn ngành học phù hợp.

Kết luận

  • Sự lựa chọn ngành học của sinh viên Trường Đại học Bạc Liêu chịu ảnh hưởng đa chiều từ bản thân, gia đình, bạn bè và thông tin ngành học, trong đó yếu tố bên ngoài chi phối mạnh mẽ.
  • Tỷ lệ sinh viên không hài lòng với ngành học hiện chiếm khoảng 48%, gây ảnh hưởng tiêu cực đến động lực học tập và hiệu quả đào tạo.
  • Luận văn đã xây dựng mô hình nghiên cứu với sáu nhân tố chính và đề xuất các giải pháp đổi mới tư vấn tuyển sinh, áp dụng bài test hướng nghiệp, đào tạo tư vấn viên và xây dựng hệ thống thông tin ngành học.
  • Các giải pháp được đánh giá cao về tính cấp thiết, phù hợp và khả thi, hướng tới nâng cao chất lượng lựa chọn ngành học trong vòng 1-2 năm tới.
  • Khuyến nghị các đơn vị liên quan triển khai đồng bộ các giải pháp để góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và phát triển bền vững địa phương.

Hành động tiếp theo là tổ chức các buổi tập huấn cho cán bộ tư vấn, triển khai bài test hướng nghiệp tại các trường THPT và xây dựng hệ thống thông tin ngành học trực tuyến. Đề nghị các nhà quản lý giáo dục và đào tạo quan tâm, phối hợp thực hiện để đạt hiệu quả cao nhất.