Tổng quan nghiên cứu

Xây dựng nông thôn mới (NTM) theo hướng phát triển bền vững (PTBV) là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của Việt Nam trong giai đoạn 2021-2025, nhằm nâng cao chất lượng đời sống vật chất, tinh thần và bảo vệ môi trường nông thôn. Tính đến năm 2019, huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La đã đạt trên 248 tiêu chí xây dựng NTM, bình quân gần 12 tiêu chí/xã, với 6 xã đạt chuẩn NTM và 1 xã đạt NTM nâng cao. Tuy nhiên, vẫn còn 14 xã chưa đạt chuẩn, tỷ lệ hộ nghèo theo tiếp cận đa chiều còn gần 16%, phản ánh sự chênh lệch phát triển giữa các xã. Địa bàn huyện có đặc thù vùng cao, dân tộc thiểu số chiếm đa số, điều kiện tự nhiên phức tạp, tạo ra nhiều thách thức trong xây dựng NTM theo hướng PTBV.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng việc thực hiện các tiêu chí xây dựng NTM theo hướng PTBV tại huyện Mai Sơn, phân tích nguồn lực và thu nhập của hộ nông dân, nhận diện các khó khăn, thách thức trong quá trình triển khai, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp để thúc đẩy xây dựng NTM bền vững. Nghiên cứu tập trung vào 3 xã đại diện cho các nhóm xã phát triển khác nhau: Chiềng Ban (đã đạt chuẩn NTM), Nà Bó (điều kiện trung bình), Phiêng Pằn (vùng đặc biệt khó khăn). Thời gian nghiên cứu chủ yếu từ 2018 đến 2021, với số liệu sơ cấp và thứ cấp được thu thập đa dạng.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho chính quyền địa phương và các bên liên quan trong việc hoạch định chính sách, nâng cao hiệu quả xây dựng NTM theo hướng PTBV, góp phần phát triển kinh tế - xã hội vùng miền núi, biên giới, đồng thời bảo vệ môi trường và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển bền vững, phát triển nông thôn và xây dựng nông thôn mới.

  1. Lý thuyết phát triển bền vững (PTBV): Định nghĩa theo Báo cáo Brundtland (1987) nhấn mạnh phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, bao gồm 4 nội dung chính: tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội, bảo vệ môi trường và tôn trọng quyền con người.

  2. Lý thuyết phát triển nông thôn (PTNT): PTNT là quá trình thay đổi bền vững về kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường nhằm nâng cao chất lượng đời sống người dân nông thôn, với mục tiêu cải thiện năng lực cạnh tranh nông nghiệp, môi trường và cảnh quan, cũng như kinh tế nông thôn.

  3. Mô hình xây dựng nông thôn mới (NTM): Theo Nghị quyết số 26-NQ/TW, NTM là khu vực có kết cấu hạ tầng hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, xã hội ổn định, bảo vệ môi trường và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Xây dựng NTM theo hướng PTBV đòi hỏi sự kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế, xã hội và môi trường.

Các khái niệm chính bao gồm: tiêu chí xây dựng NTM, nguồn lực hộ nông dân, thu nhập hỗn hợp, các yếu tố khách quan và chủ quan ảnh hưởng đến xây dựng NTM bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận hệ thống, kết hợp thu thập số liệu thứ cấp và sơ cấp.

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Thu thập từ các báo cáo, tài liệu chính thức của UBND huyện Mai Sơn, phòng Nông nghiệp và PTNT, Chi cục Thống kê tỉnh Sơn La, các phòng ban liên quan, với số liệu từ năm 2018 đến 2020.

  • Nguồn dữ liệu sơ cấp: Khảo sát 90 hộ gia đình tại 3 xã đại diện (Chiềng Ban, Nà Bó, Phiêng Pằn) bằng phiếu điều tra thu nhập và đánh giá xây dựng NTM; phỏng vấn sâu lãnh đạo và cán bộ phụ trách NTM; thảo luận nhóm với các bên liên quan.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn 3 xã đại diện cho các nhóm xã phát triển khác nhau nhằm phản ánh đa dạng điều kiện kinh tế - xã hội. Mẫu điều tra 30 hộ/xã được chọn theo phương pháp thuận tiện, đảm bảo tính đại diện.

  • Phân tích số liệu: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích so sánh, xử lý dữ liệu bằng phần mềm Excel (PivotTable), biểu đồ và bản đồ để minh họa kết quả. Mức độ thực hiện các tiêu chí được đánh giá theo thang điểm 10, phân loại thành 5 mức ý nghĩa từ rất thấp đến rất cao.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập số liệu thứ cấp từ 2018-2020, số liệu sơ cấp thu thập năm 2021, phân tích và báo cáo kết quả trong năm 2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng thực hiện các tiêu chí xây dựng NTM theo hướng PTBV:

    • Xã Chiềng Ban đạt 19/19 tiêu chí, thuộc nhóm xã phát triển khá nhất huyện.
    • Xã Nà Bó đạt từ 10-15 tiêu chí, thuộc nhóm xã có điều kiện trung bình.
    • Xã Phiêng Pằn mới đạt dưới 9 tiêu chí, thuộc nhóm xã đặc biệt khó khăn.
    • Bình quân toàn huyện đạt gần 12 tiêu chí/xã, với 6 xã đạt chuẩn NTM, 1 xã đạt NTM nâng cao.

  2. Nguồn lực và thu nhập hộ nông dân:

    • Thu nhập bình quân đầu người năm 2019 ước đạt 21 triệu đồng/năm.
    • Thu nhập hỗn hợp của hộ nông dân tại xã Chiềng Ban cao hơn 30-40% so với xã Phiêng Pằn.
    • Tỷ lệ hộ nghèo giảm gần 3% so với năm 2018, còn gần 16% theo tiếp cận đa chiều.

  3. Khó khăn, thách thức và rào cản trong xây dựng NTM theo hướng PTBV:

    • Địa bàn rộng, dân cư thưa, đa số là đồng bào dân tộc thiểu số với trình độ dân trí thấp.
    • Môi trường nông thôn xuống cấp, rừng bị tàn phá, cảnh quan chưa được cải thiện.
    • Hạ tầng giao thông, thủy lợi còn hạn chế, nguồn vốn đầu tư chưa đáp ứng đủ.
    • Công tác đào tạo nghề, chuyển đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi còn chậm, thiếu liên kết sản xuất.
    • Nhận thức và sự tham gia của người dân chưa đồng đều, một số địa phương còn lúng túng trong vận dụng chính sách.

  4. Đánh giá mức độ thực hiện các tiêu chí theo nhóm:

    • Quy hoạch và tổ chức cộng đồng: mức độ thực hiện trung bình đến cao tại các xã phát triển, thấp tại xã khó khăn.
    • Kinh tế và tổ chức sản xuất: phát triển HTX, vùng sản xuất tập trung chưa đồng đều, thu nhập hộ nghèo còn cao.
    • Cơ sở hạ tầng, giáo dục, y tế, văn hóa: cải thiện nhưng chưa đồng bộ, đặc biệt ở các xã vùng sâu vùng xa.
    • Môi trường và an ninh chính trị: còn nhiều tồn tại, cần tăng cường quản lý và bảo vệ môi trường.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự khác biệt rõ rệt về mức độ phát triển và thực hiện các tiêu chí xây dựng NTM theo hướng PTBV giữa các xã trong huyện Mai Sơn. Các xã đã đạt chuẩn NTM như Chiềng Ban có điều kiện kinh tế xã hội thuận lợi, nguồn lực tốt, trong khi các xã vùng đặc biệt khó khăn như Phiêng Pằn còn nhiều hạn chế về hạ tầng, nguồn lực và nhận thức cộng đồng.

Nguyên nhân chủ yếu là do đặc thù địa bàn miền núi, dân tộc thiểu số chiếm đa số, địa hình phức tạp, nguồn lực đầu tư hạn chế và sự phân bổ chưa đồng đều. So sánh với các nghiên cứu tại các địa phương khác như huyện Vũ Thư (Thái Bình) hay tỉnh Hà Tĩnh, các mô hình xây dựng NTM kiểu mẫu và nâng cao đã cho thấy hiệu quả rõ rệt khi có sự đồng bộ về hạ tầng, sự tham gia tích cực của người dân và chính quyền địa phương.

Việc sử dụng biểu đồ so sánh mức độ thực hiện các tiêu chí giữa các xã sẽ giúp minh họa rõ nét sự chênh lệch và tập trung nguồn lực phù hợp. Bảng phân tích các khó khăn và thách thức cũng làm rõ các nút thắt cần giải quyết để thúc đẩy xây dựng NTM bền vững.

Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ thực trạng xây dựng NTM theo hướng PTBV tại vùng miền núi, biên giới, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp phù hợp với điều kiện đặc thù của huyện Mai Sơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác quy hoạch và tổ chức cộng đồng

    • Động từ hành động: Xây dựng, hoàn thiện quy hoạch tổng thể phát triển nông thôn bền vững.
    • Target metric: 100% xã có quy hoạch phát triển nông thôn được phê duyệt và thực hiện.
    • Timeline: 2022-2023.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các phòng ban chuyên môn, chính quyền xã.

  2. Phát triển kinh tế nông thôn theo hướng sản xuất hàng hóa tập trung

    • Động từ hành động: Hỗ trợ chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, phát triển HTX kiểu mới.
    • Target metric: Tăng thu nhập bình quân hộ nông dân lên ít nhất 25 triệu đồng/năm vào năm 2025.
    • Timeline: 2022-2025.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Nông nghiệp và PTNT, các HTX, tổ hợp tác, người dân.

  3. Nâng cao chất lượng hạ tầng kinh tế - xã hội

    • Động từ hành động: Đầu tư nâng cấp giao thông, thủy lợi, điện, nước sạch và các công trình văn hóa, y tế.
    • Target metric: 90% xã đạt chuẩn hạ tầng theo tiêu chí NTM nâng cao.
    • Timeline: 2022-2024.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các phòng ban liên quan, nhà đầu tư.

  4. Tăng cường công tác đào tạo nghề và nâng cao nhận thức cộng đồng

    • Động từ hành động: Tổ chức các lớp đào tạo nghề, tập huấn kỹ thuật, tuyên truyền nâng cao nhận thức về PTBV.
    • Target metric: 80% lao động nông thôn được đào tạo nghề phù hợp.
    • Timeline: 2022-2023.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm đào tạo nghề, các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương.

  5. Bảo vệ môi trường và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc

    • Động từ hành động: Xây dựng hệ thống xử lý rác thải, bảo vệ rừng, phát triển du lịch cộng đồng.
    • Target metric: Giảm 30% các điểm ô nhiễm môi trường nông thôn vào năm 2025.
    • Timeline: 2022-2025.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Tài nguyên và Môi trường, UBND xã, cộng đồng dân cư.

Các giải pháp cần được thực hiện đồng bộ, có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, tổ chức xã hội và người dân nhằm đảm bảo tính khả thi và hiệu quả lâu dài.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương các cấp

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển nông thôn bền vững phù hợp với điều kiện địa phương.
    • Use case: Lập kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, phân bổ nguồn lực đầu tư xây dựng NTM.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế nông nghiệp, phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, kết quả thực tiễn và các phân tích chuyên sâu về xây dựng NTM theo hướng PTBV.
    • Use case: Phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo, so sánh với các vùng miền khác.

  3. Tổ chức phi chính phủ, các dự án phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng, khó khăn và nhu cầu của người dân để thiết kế các chương trình hỗ trợ hiệu quả.
    • Use case: Triển khai các dự án phát triển sinh kế, bảo vệ môi trường, đào tạo nghề.

  4. Hợp tác xã, tổ hợp tác và người dân nông thôn

    • Lợi ích: Nắm bắt các tiêu chí xây dựng NTM, nâng cao nhận thức về phát triển bền vững, cải thiện thu nhập và đời sống.
    • Use case: Tham gia tích cực vào các hoạt động xây dựng NTM, áp dụng các mô hình sản xuất hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Xây dựng nông thôn mới theo hướng phát triển bền vững là gì?
    Xây dựng NTM theo hướng PTBV là quá trình phát triển nông thôn kết hợp hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội, bảo vệ môi trường và tôn trọng quyền con người, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống hiện tại mà không làm tổn hại đến thế hệ tương lai. Ví dụ, phát triển sản xuất nông nghiệp sạch, bảo vệ rừng và nâng cao thu nhập cho người dân.

  2. Tại sao huyện Mai Sơn gặp nhiều khó khăn trong xây dựng NTM?
    Do đặc thù địa hình miền núi, dân cư thưa, đa số là đồng bào dân tộc thiểu số với trình độ dân trí thấp, hạ tầng còn yếu kém, nguồn lực đầu tư hạn chế và sự chênh lệch phát triển giữa các xã. Điều này làm cho việc triển khai các tiêu chí NTM theo hướng PTBV gặp nhiều thách thức.

  3. Các tiêu chí xây dựng NTM theo hướng PTBV bao gồm những gì?
    Bao gồm các nhóm tiêu chí về quy hoạch và tổ chức cộng đồng, kinh tế và tổ chức sản xuất, cơ sở hạ tầng, giáo dục - y tế - văn hóa, môi trường và an ninh chính trị. Mỗi tiêu chí được đánh giá theo thang điểm để xác định mức độ hoàn thành.

  4. Làm thế nào để nâng cao thu nhập cho hộ nông dân trong xây dựng NTM?
    Cần chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi theo hướng sản xuất hàng hóa, phát triển hợp tác xã, ứng dụng khoa học kỹ thuật, đào tạo nghề và mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm. Ví dụ, mô hình chuỗi sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP tại xã Mường Bon đã giúp tăng thu nhập đáng kể.

  5. Vai trò của người dân trong xây dựng NTM theo hướng PTBV là gì?
    Người dân là chủ thể quan trọng, tham gia bàn bạc, quyết định, thực hiện và giám sát các hoạt động xây dựng NTM. Sự tham gia tích cực của người dân giúp nâng cao hiệu quả, tính bền vững và phù hợp với nhu cầu thực tế. Phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng” được áp dụng hiệu quả.

Kết luận

  • Đề tài đã đánh giá thực trạng xây dựng NTM theo hướng PTBV tại huyện Mai Sơn, cho thấy sự khác biệt rõ rệt giữa các xã về mức độ hoàn thành tiêu chí và thu nhập hộ nông dân.
  • Nguồn lực hạn chế, địa hình phức tạp, dân trí thấp và hạ tầng chưa đồng bộ là những thách thức lớn cần giải quyết.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào quy hoạch, phát triển kinh tế, nâng cấp hạ tầng, đào tạo nghề và bảo vệ môi trường nhằm thúc đẩy xây dựng NTM bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho chính quyền địa phương, các nhà nghiên cứu và tổ chức phát triển trong việc hoạch định chính sách và triển khai chương trình xây dựng NTM.
  • Tiếp tục nghiên cứu, giám sát và điều chỉnh chính sách là cần thiết để đảm bảo tiến trình xây dựng NTM theo hướng PTBV đạt hiệu quả cao trong giai đoạn tới.

Call-to-action: Các cấp chính quyền và cộng đồng dân cư huyện Mai Sơn cần phối hợp chặt chẽ, triển khai đồng bộ các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường truyền thông, nâng cao nhận thức để xây dựng nông thôn mới phát triển bền vững, góp phần nâng cao đời sống người dân và bảo vệ môi trường vùng miền núi biên giới.