Tổng quan nghiên cứu

Người Tày là dân tộc thiểu số đông thứ hai tại Việt Nam, chủ yếu cư trú ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang. Huyện Võ Nhai, Thái Nguyên với dân số khoảng 64.241 người (năm 2009), trong đó người Tày chiếm tỷ lệ đáng kể, là vùng đất có địa hình đồi núi phức tạp, khí hậu khắc nghiệt nhưng giàu truyền thống văn hóa. Then là một loại hình sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng đặc sắc của người Tày, vừa là nghệ thuật diễn xướng dân gian vừa là nghi lễ tâm linh gắn liền với đời sống tinh thần của cộng đồng.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là tìm hiểu đặc điểm nội dung và nghệ thuật trong Then của người Tày ở Võ Nhai, Thái Nguyên, nhằm nhận diện những nét độc đáo trong văn hóa Tày tại địa phương này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các lời hát Then chưa xuất bản được sưu tầm trong quá trình điền dã tại Võ Nhai. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tày, góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam.

Theo ước tính, các nghi lễ Then ở Võ Nhai diễn ra chủ yếu vào các dịp đầu năm, lễ hội, hoặc khi gia đình có việc trọng đại như cầu mong con cái, chữa bệnh, mừng thọ. Việc nghiên cứu này cũng nhằm đề xuất các giải pháp bảo tồn phù hợp trong bối cảnh hiện đại, khi các giá trị Then cổ đang có nguy cơ mai một do sự phát triển kinh tế và thay đổi xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn hóa dân gian, tín ngưỡng dân tộc thiểu số và nghệ thuật diễn xướng. Hai mô hình nghiên cứu chính được áp dụng là:

  • Mô hình diễn xướng tổng hợp: Then được xem là hình thức diễn xướng dân gian tổng hợp, kết hợp ca hát, múa, âm nhạc, hội họa và nghi lễ tín ngưỡng. Mô hình này giúp phân tích các yếu tố nghệ thuật và tâm linh trong Then.

  • Lý thuyết văn hóa truyền thống và bảo tồn: Nghiên cứu dựa trên quan điểm bảo tồn văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại, nhấn mạnh vai trò của Then trong đời sống cộng đồng và sự cần thiết giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

Các khái niệm chính bao gồm: Then (hình thức tín ngưỡng và nghệ thuật dân gian), lời Then (văn bản nghệ thuật bằng thơ dân gian), nghi lễ Then (các hình thức Then cầu mong, giải hạn, chữa bệnh, mừng thọ), và nghệ thuật diễn xướng (âm nhạc, múa, trang trí mỹ thuật).

Phương pháp nghiên cứu

  • Phương pháp điền dã văn học: Tác giả trực tiếp gặp gỡ các nghệ nhân, thầy Then và người dân ở Võ Nhai để sưu tầm lời hát Then chưa xuất bản, thu thập tư liệu thực tế về các nghi lễ Then.

  • Phương pháp khảo sát thống kê: Thống kê các bài hát Then phổ biến ở Võ Nhai, phân loại theo dạng thức như Then cầu mong, Then giải hạn, Then chữa bệnh, Then mừng thọ.

  • Phương pháp phân tích tổng hợp: Phân tích nội dung, nghệ thuật lời Then dựa trên các yếu tố văn học, âm nhạc, múa và trang trí mỹ thuật; tổng hợp các đặc điểm chung và riêng biệt của Then ở Võ Nhai.

  • Phương pháp đối chiếu, so sánh: So sánh Then ở Võ Nhai với Then ở các địa phương khác trong tỉnh Thái Nguyên và các tỉnh miền núi phía Bắc để làm rõ nét đặc sắc địa phương.

  • Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Kết hợp văn hóa học, xã hội học, dân tộc học để hiểu Then trong mối quan hệ với đời sống xã hội, tín ngưỡng và văn hóa dân gian.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm gần 20 thành viên câu lạc bộ hát Then xã Thần Sa, các thầy Then tiêu biểu như Lương Văn Vượng, Ma Văn Viên, Hoàng Thị Giới. Phân tích dựa trên lời Then thu thập trong khoảng thời gian từ 2015 đến 2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng dạng thức Then ở Võ Nhai: Nghiên cứu xác định các dạng Then phổ biến gồm Then cầu mong (bắc cầu xin hoa, giải hạn, mừng thọ), Then chữa bệnh, Then tang ma, Then cấp sắc. Trong đó, Then bắc cầu xin hoa và Then giải hạn được tổ chức phổ biến vào đầu năm, kéo dài từ 12 đến 15 tiếng, có thể diễn ra cả ngày lẫn đêm.

  2. Nội dung Then phản ánh đời sống và tín ngưỡng: Lời Then là trường ca bằng thơ dân gian, miêu tả hành trình đoàn quân Then lên Thiên đình xin hoa, giải hạn, chữa bệnh. Nội dung phản ánh thế giới tâm linh, hiện thực xã hội, quan niệm về vận mệnh, đạo đức và tình yêu thiên nhiên. Ví dụ, Then bắc cầu xin hoa sử dụng nhiều hình ảnh biểu tượng như hoa, chim én, thể hiện mong ước sinh con đẻ cái, sức khỏe.

  3. Nghệ thuật diễn xướng phong phú: Then kết hợp âm nhạc (đàn tính, xóc nhạc), múa (đạo cụ chính là quạt), trang trí mỹ thuật (trang phục sặc sỡ, giấy cắt dán hoa văn). Âm nhạc trong Then có giai điệu nhẹ nhàng, trầm bổng, phù hợp không gian nghi lễ. Múa thể hiện động tác mô phỏng hành trình đoàn quân Then, tạo không khí linh thiêng.

  4. Thực trạng bảo tồn Then: Then cổ với lời hát bằng chữ Tày cổ đang có nguy cơ mai một do khó hiểu, thiếu người kế thừa. Then hiện đại bằng tiếng Việt được phổ biến hơn nhưng chưa thể thay thế giá trị Then cổ. Các câu lạc bộ hát Then và một số thầy Then có ý thức ghi chép, truyền dạy nhưng số lượng nghệ nhân ngày càng giảm.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy Then ở Võ Nhai là một hình thức văn hóa tín ngưỡng đa dạng, mang đậm giá trị văn học dân gian và nghệ thuật diễn xướng tổng hợp. Nội dung Then không chỉ là nghi lễ tâm linh mà còn phản ánh sâu sắc đời sống xã hội, quan niệm nhân sinh của người Tày. So với các nghiên cứu về Then ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Then ở Võ Nhai có những nét đặc sắc riêng về cách thức tổ chức, sử dụng nhạc cụ và lời hát mang đậm dấu ấn địa phương.

Việc bảo tồn Then cổ đang gặp nhiều khó khăn do sự thay đổi xã hội và nhận thức của thế hệ trẻ. Tuy nhiên, Then hiện đại vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng, góp phần duy trì bản sắc văn hóa. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố dạng thức Then theo tần suất tổ chức, bảng so sánh các yếu tố nghệ thuật Then giữa Võ Nhai và các địa phương khác.

Nghiên cứu nhấn mạnh ý nghĩa Then trong việc duy trì sự gắn kết cộng đồng, giáo dục đạo đức và bảo tồn văn hóa truyền thống, đồng thời cảnh báo nguy cơ mai một nếu không có chính sách bảo tồn phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình đào tạo và truyền dạy Then cổ: Tổ chức các lớp học, câu lạc bộ hát Then dành cho thế hệ trẻ tại Võ Nhai nhằm truyền lại lời Then cổ, nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa. Thời gian thực hiện trong 2-3 năm, chủ thể là các cơ sở văn hóa, trường học và chính quyền địa phương.

  2. Hỗ trợ nghệ nhân Then và phát triển câu lạc bộ văn hóa: Cung cấp kinh phí, trang thiết bị cho các nghệ nhân và câu lạc bộ hát Then để duy trì hoạt động diễn xướng, ghi chép lời Then. Mục tiêu tăng số lượng nghệ nhân hoạt động lên khoảng 30% trong 5 năm tới.

  3. Tổ chức các lễ hội Then quy mô cấp huyện, tỉnh: Đưa Then vào các lễ hội văn hóa truyền thống nhằm quảng bá, thu hút sự quan tâm của cộng đồng và du khách, góp phần phát triển du lịch văn hóa. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, UBND huyện Võ Nhai.

  4. Nghiên cứu, số hóa và lưu trữ tư liệu Then: Xây dựng kho tư liệu điện tử về lời Then, âm nhạc, hình ảnh nghi lễ để bảo tồn lâu dài và phục vụ nghiên cứu. Thời gian thực hiện 3 năm, chủ thể là các trung tâm nghiên cứu văn hóa, thư viện tỉnh.

  5. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình truyền thông, hội thảo về giá trị Then nhằm nâng cao ý thức bảo tồn văn hóa dân tộc trong cộng đồng người Tày và các dân tộc khác. Chủ thể là các tổ chức xã hội, trường học, truyền thông địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và tín ngưỡng dân tộc thiểu số: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về Then Tày ở Võ Nhai, giúp mở rộng hiểu biết về văn hóa dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc.

  2. Các nghệ nhân, thầy Then và cộng đồng người Tày: Tài liệu giúp họ nhận thức rõ hơn về giá trị nội dung và nghệ thuật Then, từ đó có cơ sở để bảo tồn và phát huy truyền thống.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và chính quyền địa phương: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách bảo tồn, phát triển văn hóa dân tộc, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch văn hóa tại địa phương.

  4. Sinh viên, học viên ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam, Dân tộc học: Đây là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu về văn hóa dân gian, nghệ thuật diễn xướng và tín ngưỡng dân tộc thiểu số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Then là hình thức diễn xướng dân gian tổng hợp của người Tày, kết hợp ca hát, múa, âm nhạc và nghi lễ tín ngưỡng. Nguồn gốc Then được cho là từ thời nhà Mạc (cuối thế kỷ XVI), xuất phát từ Cao Bằng và lan rộng ra các tỉnh miền núi phía Bắc.

  2. Các dạng Then phổ biến ở Võ Nhai gồm những loại nào?
    Các dạng Then phổ biến gồm Then cầu mong (bắc cầu xin hoa, giải hạn, mừng thọ), Then chữa bệnh, Then tang ma và Then cấp sắc. Mỗi dạng có nội dung và nghi thức riêng phù hợp với mục đích tín ngưỡng.

  3. Nội dung lời Then phản ánh điều gì trong đời sống người Tày?
    Lời Then phản ánh thế giới tâm linh, quan niệm về vận mệnh, đạo đức, tình yêu thiên nhiên và hiện thực xã hội của người Tày. Ví dụ, Then bắc cầu xin hoa thể hiện mong ước sinh con đẻ cái, Then giải hạn cầu bình an, Then chữa bệnh mong người ốm khỏi bệnh.

  4. Những yếu tố nghệ thuật nào tạo nên đặc sắc của Then?
    Then kết hợp âm nhạc (đàn tính, xóc nhạc), múa (đạo cụ quạt), trang trí mỹ thuật (trang phục sặc sỡ, giấy cắt dán hoa văn). Âm nhạc và múa tạo không khí linh thiêng, lời hát có giai điệu trầm bổng, uyển chuyển.

  5. Hiện trạng bảo tồn Then ở Võ Nhai ra sao?
    Then cổ đang có nguy cơ mai một do khó hiểu và thiếu người kế thừa. Then hiện đại bằng tiếng Việt được phổ biến hơn nhưng chưa thể thay thế giá trị Then cổ. Các câu lạc bộ hát Then và nghệ nhân còn hoạt động nhưng số lượng giảm dần, cần có chính sách bảo tồn phù hợp.

Kết luận

  • Then là hình thức văn hóa tín ngưỡng đặc sắc, phản ánh sâu sắc đời sống tâm linh và xã hội của người Tày ở Võ Nhai, Thái Nguyên.
  • Nghiên cứu đã làm rõ các dạng Then phổ biến, nội dung lời hát, nghệ thuật diễn xướng và thực trạng bảo tồn.
  • Then cổ đang đứng trước nguy cơ mai một, trong khi Then hiện đại giữ vai trò duy trì văn hóa trong cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, hỗ trợ nghệ nhân, tổ chức lễ hội và số hóa tư liệu nhằm bảo tồn và phát huy giá trị Then.
  • Tiếp theo, cần triển khai các chương trình bảo tồn thực tiễn, đồng thời mở rộng nghiên cứu về Then ở các địa phương khác để phát huy giá trị văn hóa dân tộc.

Hành động ngay hôm nay để gìn giữ Then - di sản văn hóa quý báu của người Tày!