Hoàn thiện thủ tục phân tích để vận dụng trong kiểm toán báo cáo tài chính của các công ty kiểm toán tại Việt Nam

Theo VSA 520, thủ tục phân tích là việc phân tích các số liệu, thông tin, các tỷ số quan trọng, qua đó tìm ra những xu hướng biến động và tìm ra những mối quan hệ có mâu thuẫn với các thông tin liên quan khác hoặc có sự chênh lệch lớn so với giá trị đã dự kiến. Phân tích sử dụng tư duy logic để nghiên cứu và so sánh mối quan hệ đáng tin cậy giữa các số liệu, đánh giá mức độ hợp lý của chúng trong báo cáo hay hoạt động của đơn vị. Nói cách khác, so sánh thông tin tài chính với nhau hoặc giữa thông tin tài chính và thông tin phi tài chính dựa trên mối quan hệ hợp lý của chúng. Mọi biến động bất thường phát hiện đều phải được tìm hiểu và giải thích nguyên nhân. Kỹ thuật phân tích dựa trên sự hợp lý, không dựa trên sự chính xác. Kiểm toán viên thiết lập các giả thiết về sự liên hệ các số liệu, ước tính số liệu kiểm tra và sau đó so sánh với số liệu của đơn vị để phát hiện các sai số hay dao động bất thường.

Ba yếu tố cấu thành nên thủ tục phân tích là: Dự đoán, So sánh và Sử dụng các đánh giá chuyên môn trong điều tra và kết luận những chênh lệch phát hiện được. Kiểm toán viên phải giải thích được những nguyên nhân dẫn đến chênh lệch giữa giá trí ước tính với số liệu thực tế. Các nguyên nhân có thể dẫn đến chênh lệch là: Sai sót trong sổ sách của đơn vị, Kiểm toán viên quá đơn giản hóa công thức mà bỏ qua các dữ liệu quan trọng, Kiểm toán viên đưa ra các giả định không chính xác, một số giả định dự kiến nhưng không xảy ra trong khi một số khác không được dự kiến lại tồn tại trong thực tế. Thủ tục phân tích được thực hiện như một thử nghiệm cơ bản nhằm giảm bớt rủi ro phát hiện liên quan đến các cơ sở dẫn liệu của báo cáo tài chính, kiểm tra toàn bộ báo cáo tài chính ở khâu soát xét cuối cùng của cuộc kiểm toán cũng như xác định nội dung, lịch trình và phạm vi các thủ tục kiểm toán khác.

Phân tích xu hướng là xem xét xu hướng biến động của số liệu theo thời gian và phát hiện ra xu hướng bất thường (tăng hoặc giảm đột biến) mà không có lý do rõ ràng. Việc đánh giá xu hướng là bất thường được xem xét trong mối quan hệ giữa các thông tin có tính chu kỳ, tính thời vụ, tác nhân ảnh hưởng bất thường. Các kỹ thuật được sử dụng trong phân tích xu hướng là đồ thị, các tính toán đơn giản và các tính toán phức tạp. Cần lưu ý rằng xu hướng trước kia có thể không liên quan gì đến xu hướng hiện tại và trong thực tế khi phân tích xu hướng có thể làm cho kiểm toán viên dễ mắc sai lầm. Xu hướng phân tích chỉ được xem xét khi được đánh giá rằng những xu hướng phân tích trước kia thật sự có liên quan đến hiện tại. Nếu không sự biến động của chúng sẽ không có ý nghĩa trong phân tích.

Phân tích dự báo là quá trình phân tích mà trong đó kiểm toán viên xây dựng công thức để đưa ra ước tính về số dư một tài khoản hay số phát sinh một loại nghiệp vụ, sau đó so sánh giá trị ước tính đó với số liệu thực tế của đơn vị để kiểm tra tính hợp lý và giải thích các khác biệt bất thường. Kiểm toán viên có thể ước tính được số dư một tài khoản hay số phát sinh một loại hình nghiệp vụ theo 1 trong 2 cách sau: Ước tính trên cơ sở số liệu năm trước có điều chỉnh theo những thay đổi của năm nay và xây dựng mô hình dự đoán với các biến số. Để có được những ước tính chính xác cần phải đảm bảo kiểm toán phải có những hiểu biết đầy đủ về mối quan hệ giữa các tài khoản với nhau, giữa các thông tin tài chính trong kỳ, giữa các thông tin tài chính với những thông tin phi tài chính.

Phân tích tỷ suất là quá trình phân tích các loại tỷ số hoặc có thể kết hợp với phân tích xu hướng để phát hiện ra sự biến động của các tỷ số trong một khoảng thời gian hoặc so sánh các loại tỉ suất của các bộ phận khác nhau trong cùng một đơn vị hay các đơn vị trong cùng 1 ngành. Phân tích tỷ suất bao gồm việc nghiên cứu mối quan hệ giữa hai hay nhiều biến động của các khoản mục trên báo cáo tài chính. Phân tích tỷ suất rất có hiệu quả bởi nó phản ánh một cách khái quát những mối quan hệ giữa nhiều khoản mục trên báo cáo tài chính. Mặt khác, nó giúp KTV so sánh tình hình tài chính của khách hàng thông qua các tỷ số về tình hình tài chính của một công ty khác trong cùng lĩnh vực, ngành nghề mà công ty này hoạt động có hiệu quả, hoặc so sánh với chỉ tiêu bình quân ngành để đánh giá những thuận lợi cũng như khó khăn mà khách hàng đang gặp phải.

Trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán, thủ tục phân tích giúp kiểm toán viên xác định và đánh giá rủi ro tiềm ẩn trong báo cáo tài chính. Việc phân tích dữ liệu tài chính và phi tài chính giúp kiểm toán viên hiểu rõ hơn về hoạt động kinh doanh của khách hàng, xác định các lĩnh vực có rủi ro cao và thiết kế các thủ tục kiểm toán phù hợp. Phân tích tỷ suất (ratio analysis) là một công cụ quan trọng trong giai đoạn này, giúp kiểm toán viên so sánh các chỉ số tài chính của khách hàng với các chuẩn mực ngành và xác định các biến động bất thường cần được điều tra thêm.

Trong giai đoạn thực hiện kiểm toán, thủ tục phân tích được sử dụng để thu thập bằng chứng kiểm toán và đánh giá tính hợp lý của các khoản mục trên báo cáo tài chính. Việc so sánh số liệu thực tế với số liệu dự kiến, phân tích xu hướng và đánh giá các mối quan hệ giữa các khoản mục giúp kiểm toán viên phát hiện ra các sai sót tiềm ẩn. Thủ tục phân tích cũng giúp kiểm toán viên đánh giá tính hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng. Các thử nghiệm cơ bản (substantive tests) thường được thực hiện sau thủ tục phân tích để xác minh các sai sót đã được phát hiện.

Trong giai đoạn hoàn thành kiểm toán, thủ tục phân tích được sử dụng để soát xét tổng thể báo cáo tài chính và đánh giá kết quả kiểm toán. Việc phân tích các xu hướng, tỷ suất và các mối quan hệ giữa các khoản mục giúp kiểm toán viên đưa ra kết luận về tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính. Thủ tục phân tích cũng giúp kiểm toán viên đánh giá xem có bất kỳ sự kiện hoặc điều kiện nào có thể ảnh hưởng đến báo cáo tài chính sau ngày kết thúc năm tài chính hay không. Đánh giá tính trọng yếu (materiality) là một phần quan trọng trong giai đoạn này.

Việc xây dựng một quy trình phân tích chuẩn và hệ thống hóa các kỹ thuật phân tích là rất quan trọng để đảm bảo tính nhất quán và hiệu quả của thủ tục phân tích. Quy trình này nên bao gồm các bước rõ ràng, từ việc xác định mục tiêu phân tích, thu thập dữ liệu, lựa chọn phương pháp phân tích phù hợp đến việc đánh giá kết quả và đưa ra kết luận. Hệ thống hóa các kỹ thuật phân tích giúp kiểm toán viên lựa chọn và áp dụng các phương pháp phù hợp với từng tình huống cụ thể. Điều này cũng giúp cải thiện khả năng so sánh và đánh giá kết quả giữa các cuộc kiểm toán khác nhau.

Việc xây dựng một tổ chức lưu trữ các dữ liệu tài chính và dữ liệu hoạt động là rất quan trọng để cung cấp thông tin đầy đủ và kịp thời cho quá trình phân tích. Dữ liệu này nên bao gồm thông tin về khách hàng, ngành nghề kinh doanh, tình hình kinh tế vĩ mô và các yếu tố khác có thể ảnh hưởng đến báo cáo tài chính. Việc lưu trữ dữ liệu một cách có hệ thống giúp kiểm toán viên dễ dàng truy cập và sử dụng thông tin khi cần thiết. Điều này cũng giúp cải thiện khả năng phân tích và đánh giá của kiểm toán viên, giảm thiểu rủi ro và tăng cường tính chính xác của kết quả kiểm toán.

Một số lỗi thường gặp trong quá trình áp dụng thủ tục phân tích cần được hạn chế bao gồm chưa xác định được mục tiêu phân tích, quá phụ thuộc vào số liệu của đơn vị, nắm các mối quan hệ không rõ ràng, đơn giản hóa mô hình dự đoán, phức tạp hóa mô hình dự đoán, không chủ động tìm kiếm lời giải thích cho các chênh lệch phát hiện được, liên tục làm tròn số và không vận dụng những hiểu biết về đặc điểm ngành nghề kinh doanh của khách hàng vào quá trình phân tích. Việc nâng cao trình độ chuyên môn của kiểm toán viên, cung cấp đào tạo thường xuyên và khuyến khích trao đổi kinh nghiệm là rất quan trọng để giảm thiểu các lỗi này và cải thiện hiệu quả của thủ tục phân tích.

Các phần mềm phân tích dữ liệu cung cấp cho kiểm toán viên các công cụ mạnh mẽ để xử lý lượng lớn thông tin, thực hiện các phép tính phức tạp và phát hiện các xu hướng và mối quan hệ một cách nhanh chóng và chính xác. Các phần mềm này cũng có thể giúp kiểm toán viên tự động hóa một số bước trong quy trình phân tích, giảm thiểu thời gian và công sức cần thiết. Một số phần mềm phổ biến bao gồm ACL, IDEA và Tableau.

Trực quan hóa dữ liệu giúp kiểm toán viên dễ dàng hiểu và trình bày kết quả phân tích. Các biểu đồ, đồ thị và các công cụ trực quan khác có thể giúp kiểm toán viên phát hiện các xu hướng và mối quan hệ một cách trực quan và dễ dàng truyền đạt thông tin cho các bên liên quan. Việc sử dụng các công cụ trực quan hóa dữ liệu cũng giúp cải thiện khả năng ra quyết định của kiểm toán viên.

VACPA có vai trò quan trọng trong việc phát triển và hoàn thiện thủ tục phân tích tại Việt Nam. VACPA nên ban hành các hướng dẫn chi tiết về thủ tục phân tích, tổ chức các khóa đào tạo cho kiểm toán viên và khuyến khích các công ty kiểm toán chia sẻ kinh nghiệm và thực tiễn tốt nhất. VACPA cũng nên tham gia vào việc xây dựng và cập nhật các chuẩn mực kiểm toán quốc gia để đảm bảo phù hợp với thông lệ quốc tế.

Việc tuân thủ các chuẩn mực kiểm toán và đào tạo liên tục là rất quan trọng để đảm bảo tính chuyên nghiệp và chất lượng của kiểm toán viên. Các chuẩn mực kiểm toán cung cấp các hướng dẫn cụ thể về thủ tục phân tích, từ việc lập kế hoạch đến việc thực hiện và đánh giá kết quả. Đào tạo liên tục giúp kiểm toán viên cập nhật kiến thức và kỹ năng mới nhất, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thị trường. Chứng chỉ CPA (Certified Public Accountant) là một lợi thế lớn.