Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội và cải cách hành chính tại Việt Nam, công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước (NSNN) giữ vai trò then chốt trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho các hoạt động phát triển địa phương. Huyện Mỏ Cày Bắc, tỉnh Bến Tre, được thành lập năm 2009, là một địa phương có nhiều khó khăn về kinh tế, hạ tầng và nguồn nhân lực. Thu nhập bình quân đầu người chỉ đạt khoảng 11 triệu đồng/năm, tỷ lệ hộ nghèo chiếm gần 14% dân số, trong khi đội ngũ cán bộ công chức còn thiếu về số lượng và chất lượng. Từ năm 2016 đến 2020, nguồn thu NSNN của huyện chủ yếu dựa vào trợ cấp từ ngân sách cấp trên, với tổng thu năm 2020 đạt 62.987 triệu đồng, không đạt dự toán 63.450 triệu đồng. Chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên, chiếm tỷ trọng cao nhất 96,7% năm 2017, trong khi chi đầu tư xây dựng cơ bản chỉ chiếm khoảng 3,3%.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu, chi NSNN trên địa bàn huyện Mỏ Cày Bắc trong giai đoạn 2016-2020, qua đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại huyện Mỏ Cày Bắc, tỉnh Bến Tre, với dữ liệu thu thập từ các báo cáo quyết toán ngân sách, khảo sát thực tế và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu, chi ngân sách. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý địa phương nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn ngân sách, đồng thời góp phần hoàn thiện chính sách tài chính công cấp huyện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, đặc biệt tập trung vào quản lý thu, chi ngân sách cấp huyện. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết phân cấp quản lý ngân sách nhà nước: Nhấn mạnh nguyên tắc phân cấp quyền hạn và trách nhiệm giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, đảm bảo tính thống nhất và hiệu quả trong quản lý tài chính công. Phân cấp quản lý ngân sách là tiền đề để các cấp chính quyền địa phương thực hiện quyền lập, chấp hành và quyết toán ngân sách trên cơ sở chính sách chung của Nhà nước.

  2. Mô hình chu trình ngân sách nhà nước: Bao gồm các bước lập dự toán, chấp hành dự toán, kế toán - kiểm toán - quyết toán và thanh tra, kiểm tra thu chi ngân sách. Mô hình này giúp phân tích toàn diện quá trình quản lý ngân sách, từ khâu dự báo nguồn thu đến kiểm soát chi tiêu, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: ngân sách nhà nước cấp huyện, quản lý thu ngân sách, quản lý chi ngân sách, cân đối ngân sách, chi đầu tư phát triển, chi thường xuyên, dự toán ngân sách, quyết toán ngân sách, thanh tra kiểm tra ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích tài liệu, thu thập số liệu thứ cấp và khảo sát sơ cấp. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp được thu thập từ báo cáo quyết toán ngân sách nhà nước huyện Mỏ Cày Bắc giai đoạn 2016-2020 tại Kho bạc Nhà nước huyện, các văn bản pháp luật liên quan và tài liệu học thuật. Số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát 81 cán bộ, công chức thuộc các phòng Tài chính - Kế hoạch, Chi cục Thuế, Kho bạc Nhà nước và các xã trên địa bàn huyện.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để đánh giá mức độ biến động thu, chi ngân sách qua các năm; phương pháp so sánh để đối chiếu dự toán và thực hiện ngân sách; phương pháp chuyên gia để thu thập ý kiến đánh giá về các nhân tố ảnh hưởng đến công tác quản lý ngân sách.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát được thực hiện trong tháng 4 năm 2021, phân tích số liệu ngân sách từ năm 2016 đến 2020, tổng hợp và đề xuất giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thu, chi ngân sách trong giai đoạn tiếp theo.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, khoa học và phù hợp với mục tiêu đề tài, giúp đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp khả thi cho huyện Mỏ Cày Bắc.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nguồn thu ngân sách chưa đa dạng và phụ thuộc lớn vào ngân sách cấp trên: Tổng thu NSNN năm 2020 đạt 62.987 triệu đồng, không đạt dự toán 63.450 triệu đồng. Khoảng 70-80% nguồn thu là trợ cấp từ ngân sách trung ương và tỉnh, trong khi các khoản thu nội địa như thuế, phí còn hạn chế.

  2. Chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên: Tỷ trọng chi thường xuyên chiếm trên 90% tổng chi ngân sách địa phương, cao nhất là 96,7% năm 2017. Chi đầu tư xây dựng cơ bản chỉ chiếm khoảng 3,3% tổng chi, thấp hơn nhiều so với mức trung bình của các huyện lân cận.

  3. Cân đối thu chi ngân sách còn nhiều khó khăn: Qua các năm 2016-2020, huyện Mỏ Cày Bắc thường xuyên phải cân đối ngân sách dựa vào nguồn bổ sung từ cấp trên do nguồn thu nội địa hạn chế. Năm 2020, nguồn thu không đạt dự toán, ảnh hưởng đến khả năng chi tiêu và đầu tư phát triển.

  4. Nhân tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu, chi ngân sách: Qua khảo sát 81 cán bộ công chức, các nhân tố như hệ thống văn bản pháp luật, trình độ cán bộ, tổ chức bộ máy quản lý, hiệu lực kiểm tra giám sát và đặc điểm kinh tế - xã hội địa phương được đánh giá có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả quản lý ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng nguồn thu ngân sách hạn chế là do huyện Mỏ Cày Bắc là địa phương mới thành lập, kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp với thu nhập bình quân thấp, chưa có nhiều nguồn thu từ công nghiệp, thương mại và dịch vụ. Tỷ lệ hộ nghèo còn cao cũng làm giảm khả năng huy động thuế, phí tại địa phương. Việc chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên phản ánh nhu cầu duy trì hoạt động bộ máy nhà nước và các dịch vụ công thiết yếu, nhưng lại hạn chế đầu tư phát triển hạ tầng, ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế lâu dài.

So sánh với các huyện như Thạnh Phú (Bến Tre), Dĩ An (Bình Dương) và Cẩm Mỹ (Đồng Nai), các địa phương này có nguồn thu đa dạng hơn, tỷ trọng chi đầu tư phát triển cao hơn, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Các bài học kinh nghiệm từ những địa phương này cho thấy sự cần thiết của việc tăng cường thu hút đầu tư, đa dạng hóa nguồn thu, nâng cao năng lực quản lý và kiểm soát chi ngân sách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ trọng chi thường xuyên và chi đầu tư xây dựng cơ bản qua các năm, bảng cân đối thu chi ngân sách hàng năm, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến công tác quản lý ngân sách theo khảo sát chuyên gia.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đa dạng hóa nguồn thu ngân sách: Chủ động phát triển các ngành kinh tế mũi nhọn như công nghiệp chế biến, dịch vụ, du lịch sinh thái để mở rộng cơ sở thuế. Tăng cường công tác quản lý thuế, chống thất thu và khai thác hiệu quả các nguồn thu hiện có. Thời gian thực hiện: 3-5 năm. Chủ thể: UBND huyện phối hợp Chi cục Thuế, các ngành liên quan.

  2. Tối ưu hóa cơ cấu chi ngân sách, ưu tiên đầu tư phát triển: Giảm tỷ trọng chi thường xuyên không cần thiết, tăng cường chi đầu tư xây dựng cơ bản, đặc biệt cho hạ tầng giao thông, thủy lợi và các dự án phát triển kinh tế - xã hội. Thời gian thực hiện: 2-4 năm. Chủ thể: Phòng Tài chính - Kế hoạch, UBND huyện.

  3. Nâng cao năng lực quản lý và kiểm soát ngân sách: Đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý ngân sách về chuyên môn, kỹ năng quản lý tài chính công. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát chi tiêu ngân sách nhằm đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể: Sở Tài chính, UBND huyện, Kho bạc Nhà nước.

  4. Hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật và quy trình quản lý ngân sách: Rà soát, cập nhật các quy định, hướng dẫn về quản lý thu, chi ngân sách phù hợp với thực tiễn địa phương. Xây dựng quy trình quản lý ngân sách chặt chẽ, rõ ràng, dễ thực hiện. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: UBND huyện, Sở Tài chính, các cơ quan pháp lý.

  5. Tăng cường công khai, minh bạch tài chính ngân sách: Thực hiện công khai dự toán, quyết toán ngân sách, tạo điều kiện cho người dân và các tổ chức giám sát, góp phần nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể: UBND huyện, các phòng ban liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp huyện và xã: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, phương pháp quản lý thu, chi ngân sách, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác thực tiễn.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Tham khảo để xây dựng chính sách phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội địa phương, góp phần hoàn thiện hệ thống quản lý ngân sách.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành kinh tế, quản lý công: Tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy về quản lý ngân sách nhà nước cấp địa phương.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và tư vấn phát triển kinh tế - xã hội: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích thực trạng, từ đó đề xuất các giải pháp hỗ trợ địa phương phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý thu chi ngân sách cấp huyện là gì?
    Quản lý thu chi ngân sách cấp huyện là quá trình tổ chức, điều hành các hoạt động thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện nhằm đảm bảo cân đối tài chính, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và duy trì hoạt động bộ máy nhà nước. Ví dụ, huyện Mỏ Cày Bắc quản lý thu chi theo quy trình lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra giám sát.

  2. Tại sao nguồn thu ngân sách huyện Mỏ Cày Bắc lại phụ thuộc nhiều vào ngân sách cấp trên?
    Do huyện mới thành lập, kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp với thu nhập bình quân thấp, chưa phát triển mạnh các ngành công nghiệp, dịch vụ nên nguồn thu nội địa hạn chế. Điều này dẫn đến tỷ lệ nguồn thu từ ngân sách trung ương và tỉnh chiếm phần lớn.

  3. Chi ngân sách thường xuyên chiếm tỷ trọng cao có ảnh hưởng gì?
    Chi thường xuyên cao phản ánh nhu cầu duy trì hoạt động bộ máy nhà nước và các dịch vụ công thiết yếu, nhưng nếu chiếm tỷ trọng quá lớn sẽ làm giảm nguồn lực cho đầu tư phát triển, ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế lâu dài và cải thiện đời sống người dân.

  4. Các nhân tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý thu chi ngân sách cấp huyện?
    Bao gồm hệ thống văn bản pháp luật, trình độ và thái độ cán bộ công chức, tổ chức bộ máy quản lý, trình độ phát triển kinh tế địa phương, hiệu lực công tác kiểm tra giám sát và công khai tài chính. Ví dụ, cán bộ có trình độ cao và thái độ tích cực sẽ nâng cao hiệu quả quản lý.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách tại huyện Mỏ Cày Bắc?
    Đa dạng hóa nguồn thu, tối ưu hóa cơ cấu chi, nâng cao năng lực quản lý, hoàn thiện hệ thống pháp luật và quy trình, tăng cường công khai minh bạch tài chính. Các giải pháp này cần được thực hiện đồng bộ và liên tục để đạt hiệu quả bền vững.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về ngân sách nhà nước và quản lý thu, chi ngân sách cấp huyện, đồng thời phân tích thực trạng công tác quản lý ngân sách tại huyện Mỏ Cày Bắc giai đoạn 2016-2020.
  • Nguồn thu ngân sách huyện còn hạn chế, phụ thuộc lớn vào ngân sách cấp trên, trong khi chi thường xuyên chiếm tỷ trọng cao, ảnh hưởng đến khả năng đầu tư phát triển.
  • Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách gồm hệ thống pháp luật, trình độ cán bộ, tổ chức bộ máy, đặc điểm kinh tế xã hội và hiệu lực kiểm tra giám sát.
  • Đề xuất các giải pháp đa dạng hóa nguồn thu, tối ưu hóa chi ngân sách, nâng cao năng lực quản lý, hoàn thiện quy trình và tăng cường minh bạch tài chính nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách địa phương.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong việc triển khai các giải pháp, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý và hoạch định chính sách tài chính công cấp huyện.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý và cán bộ liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá để hoàn thiện công tác quản lý ngân sách, góp phần phát triển bền vững huyện Mỏ Cày Bắc trong tương lai.