Tổng quan nghiên cứu

Quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa tại Việt Nam đã thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội, đồng thời kéo theo việc thu hồi đất nông nghiệp để xây dựng các khu công nghiệp, đô thị và cơ sở hạ tầng. Tại xã Điềm Thụy, huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên, dự án Khu công nghiệp Điềm Thụy với diện tích 180 ha đã thu hồi đất của hơn 700 hộ dân, chủ yếu là hộ nông nghiệp. Việc thu hồi đất đã ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế, việc làm và thu nhập của các hộ gia đình, đặt ra thách thức lớn trong việc ổn định đời sống và tìm kiếm việc làm mới cho người dân.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng hành vi tìm kiếm việc làm của hộ gia đình bị thu hồi đất trên địa bàn xã Điềm Thụy trong giai đoạn 2016-2017, đồng thời xác định các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đề xuất các giải pháp hỗ trợ người dân ổn định cuộc sống, góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương. Qua khảo sát 120 hộ với 325 lao động, nghiên cứu cung cấp số liệu cụ thể về chuyển dịch cơ cấu lao động, thu nhập và các khó khăn trong tìm kiếm việc làm sau thu hồi đất.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết lựa chọn hợp lý và khung sinh kế bền vững.

  • Lý thuyết lựa chọn hợp lý giải thích hành vi tìm kiếm việc làm của hộ gia đình là kết quả của quá trình cân nhắc giữa chi phí và lợi ích, chịu ảnh hưởng bởi các giá trị văn hóa, chuẩn mực xã hội và các nguồn lực sẵn có. Theo đó, các hộ gia đình sẽ lựa chọn công việc phù hợp nhất với nguồn lực và mục tiêu sinh kế của mình.

  • Khung sinh kế bền vững tập trung vào việc phân tích các nguồn lực sinh kế gồm vốn con người, vốn xã hội, vốn tự nhiên, vốn vật chất và vốn tài chính. Nguồn lực này được vận dụng và chuyển hóa linh hoạt để duy trì và nâng cao chất lượng cuộc sống. Khung này cũng xem xét các yếu tố bên ngoài như thị trường lao động, chính sách nhà nước và các cú sốc xã hội ảnh hưởng đến sinh kế.

Các khái niệm chính bao gồm: việc làm (cả chính thức và phi chính thức), hành vi tìm kiếm việc làm, hộ gia đình, thu hồi đất và các nguồn lực sinh kế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích tài liệu và điều tra bảng hỏi.

  • Phân tích tài liệu: Thu thập và tổng hợp các văn bản pháp luật, công trình nghiên cứu, báo cáo ngành liên quan đến việc làm và thu hồi đất.

  • Điều tra bảng hỏi: Thực hiện khảo sát ngẫu nhiên 120 hộ gia đình bị thu hồi đất tại xã Điềm Thụy, với tổng số 325 lao động. Phỏng vấn trực tiếp nhằm thu thập dữ liệu về tình trạng việc làm, thu nhập, quá trình tìm kiếm việc làm và các khó khăn gặp phải. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 20 để phân tích thống kê mô tả và kiểm định các giả thuyết nghiên cứu.

Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2016-2017, phạm vi nghiên cứu là toàn bộ các hộ bị thu hồi đất trên địa bàn xã Điềm Thụy.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chuyển dịch cơ cấu lao động: Trong tổng số 325 lao động của 120 hộ, 73,2% làm nông nghiệp trước khi thu hồi đất giảm xuống còn 11% sau thu hồi. Ngược lại, lao động làm công ăn lương trong kinh tế tư nhân tăng từ 16,5% lên 39,4%, kinh doanh buôn bán tăng từ 17,8% lên 29,2%. Số lao động làm công ăn lương nhà nước tuy thấp nhưng có sự tăng nhẹ từ 0% lên 4,8%.

  2. Tình trạng việc làm chính và phụ: 60,9% lao động có thêm việc làm phụ, chủ yếu trong lĩnh vực buôn bán, dịch vụ (52,3%) và tiểu thủ công nghiệp (12%). Việc làm phụ phản ánh xu hướng đa dạng hóa nguồn thu nhập do tính không ổn định của việc làm chính.

  3. Quá trình tìm kiếm việc làm và thay đổi thu nhập: 75% hộ có sự thay đổi việc làm sau thu hồi đất, trong đó 73,3% hộ có sự thay đổi thu nhập. 80,95% hộ có thu nhập tăng lên nhờ chuyển đổi nghề nghiệp và nhận tiền bồi thường đất. Tuy nhiên, 19% hộ có thu nhập giảm do mất đất sản xuất và thiếu việc làm phù hợp.

  4. Khó khăn trong tìm kiếm việc làm theo giới tính: Nam giới gặp khó khăn nhiều hơn nữ giới, với các lý do chính là thiếu bằng cấp (23%), thiếu thông tin (15,6%) và thiếu kinh nghiệm (7,8%). Nữ giới chủ yếu gặp khó khăn do cạnh tranh cao và thiếu bằng cấp.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy quá trình thu hồi đất đã thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ, phù hợp với xu hướng công nghiệp hóa - hiện đại hóa. Việc làm chính của các hộ gia đình đã đa dạng hơn, tuy nhiên tính ổn định và thu nhập vẫn còn hạn chế, thể hiện qua tỷ lệ lao động làm thêm việc phụ cao.

Khó khăn trong tìm kiếm việc làm, đặc biệt là đối với nam giới, phản ánh sự thiếu hụt về vốn con người như trình độ học vấn, kỹ năng nghề nghiệp và thông tin thị trường lao động. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tác động của thu hồi đất đến sinh kế và việc làm của người dân nông thôn.

Việc tăng thu nhập của phần lớn hộ gia đình sau thu hồi đất chủ yếu nhờ tiền bồi thường và chuyển đổi nghề nghiệp sang các lĩnh vực có thu nhập cao hơn. Tuy nhiên, nhóm hộ có thu nhập giảm chủ yếu là những hộ có người cao tuổi, không có khả năng chuyển đổi nghề nghiệp, cho thấy cần có chính sách hỗ trợ đặc thù.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ lao động theo ngành nghề trước và sau thu hồi đất, bảng phân tích thu nhập và biểu đồ tròn về các khó khăn gặp phải theo giới tính để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và nâng cao kỹ năng lao động: Tổ chức các khóa đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thị trường lao động tại địa phương, ưu tiên nhóm lao động nam giới và người cao tuổi. Mục tiêu nâng tỷ lệ lao động có kỹ năng nghề lên ít nhất 60% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã, Trung tâm dạy nghề huyện, các doanh nghiệp KCN.

  2. Phát triển các kênh thông tin việc làm hiệu quả: Xây dựng hệ thống thông tin việc làm trực tuyến và tại địa phương, kết nối người lao động với doanh nghiệp. Mục tiêu giảm thời gian tìm việc trung bình xuống dưới 3 tháng. Chủ thể thực hiện: Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội huyện, Ban quản lý KCN.

  3. Hỗ trợ vốn và khuyến khích tự tạo việc làm: Cung cấp các gói vay ưu đãi, hỗ trợ khởi nghiệp cho các hộ gia đình bị thu hồi đất nhằm phát triển kinh doanh nhỏ, dịch vụ tại địa phương. Mục tiêu tăng số hộ tự tạo việc làm lên 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng chính sách xã hội, UBND xã.

  4. Chính sách hỗ trợ đặc thù cho nhóm dễ bị tổn thương: Xây dựng các chương trình hỗ trợ việc làm và an sinh xã hội cho người cao tuổi, người khuyết tật và lao động thiếu kỹ năng. Mục tiêu giảm tỷ lệ hộ có thu nhập giảm xuống dưới 10% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội tỉnh, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước địa phương: Giúp xây dựng chính sách hỗ trợ việc làm, đào tạo nghề và phát triển kinh tế địa phương dựa trên thực trạng và phân tích khoa học.

  2. Các tổ chức đào tạo nghề và giáo dục: Tham khảo để thiết kế chương trình đào tạo phù hợp với nhu cầu thực tế của lao động bị thu hồi đất, nâng cao hiệu quả đào tạo.

  3. Doanh nghiệp trong khu công nghiệp và dịch vụ: Hiểu rõ đặc điểm nguồn lao động địa phương, từ đó có chính sách tuyển dụng và đào tạo phù hợp, góp phần ổn định nguồn nhân lực.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành xã hội học, phát triển nông thôn: Là tài liệu tham khảo quý giá về tác động của thu hồi đất đến sinh kế, việc làm và các giải pháp hỗ trợ người dân trong bối cảnh công nghiệp hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hành vi tìm kiếm việc làm của hộ gia đình bị thu hồi đất được hiểu như thế nào?
    Hành vi tìm kiếm việc làm là quá trình lựa chọn công việc hợp lý dựa trên cân nhắc chi phí, lợi ích và vận dụng các nguồn lực sinh kế như vốn con người, xã hội, tài chính. Ví dụ, hộ gia đình sẽ tìm kiếm thông tin việc làm qua mạng lưới xã hội hoặc các kênh chính thức để chọn công việc phù hợp.

  2. Tại sao thu hồi đất lại ảnh hưởng lớn đến việc làm của người dân?
    Thu hồi đất làm mất tư liệu sản xuất chính là đất nông nghiệp, khiến người dân không thể tiếp tục sản xuất nông nghiệp, buộc phải chuyển đổi nghề nghiệp hoặc tìm việc làm mới. Điều này tạo ra áp lực lớn về việc làm và thu nhập, đặc biệt khi kỹ năng lao động chưa phù hợp với thị trường mới.

  3. Những khó khăn phổ biến khi người dân tìm kiếm việc làm sau thu hồi đất là gì?
    Khó khăn gồm thiếu bằng cấp, thiếu thông tin việc làm, thiếu kinh nghiệm và cạnh tranh cao trên thị trường lao động. Nam giới thường gặp khó khăn về bằng cấp và thông tin, trong khi nữ giới gặp khó khăn do cạnh tranh và thiếu kỹ năng.

  4. Các hộ gia đình có thu nhập thay đổi như thế nào sau khi bị thu hồi đất?
    Phần lớn hộ gia đình có thu nhập tăng lên nhờ tiền bồi thường và chuyển đổi sang các ngành nghề có thu nhập cao hơn như công nghiệp, dịch vụ. Tuy nhiên, một số hộ có thu nhập giảm do mất đất sản xuất và không tìm được việc làm phù hợp.

  5. Giải pháp nào hiệu quả để hỗ trợ người dân bị thu hồi đất tìm kiếm việc làm?
    Các giải pháp gồm đào tạo nghề phù hợp, phát triển kênh thông tin việc làm, hỗ trợ vốn cho tự tạo việc làm và chính sách hỗ trợ nhóm dễ bị tổn thương. Ví dụ, tổ chức các lớp đào tạo kỹ năng nghề và kết nối doanh nghiệp tuyển dụng giúp người dân nhanh chóng ổn định việc làm.

Kết luận

  • Quá trình thu hồi đất tại xã Điềm Thụy đã làm thay đổi cơ cấu lao động, giảm tỷ lệ lao động nông nghiệp từ 73,2% xuống còn khoảng 11%, đồng thời tăng lao động trong công nghiệp và dịch vụ lên gần 74,2%.
  • Hành vi tìm kiếm việc làm của hộ gia đình bị thu hồi đất chịu ảnh hưởng bởi các nguồn lực sinh kế và các yếu tố thị trường, thể chế, với sự vận dụng linh hoạt các nguồn lực để thích nghi.
  • Đa số hộ gia đình đã tìm được việc làm mới hoặc tự tạo việc làm, tuy nhiên vẫn còn khó khăn về kỹ năng, thông tin và cạnh tranh lao động, đặc biệt đối với nam giới.
  • Thu nhập của phần lớn hộ gia đình tăng lên nhờ chuyển đổi nghề nghiệp và tiền bồi thường, nhưng vẫn tồn tại nhóm hộ có thu nhập giảm do mất đất và thiếu việc làm phù hợp.
  • Cần triển khai các giải pháp đào tạo nghề, phát triển kênh thông tin việc làm, hỗ trợ vốn và chính sách đặc thù nhằm nâng cao hiệu quả tìm kiếm việc làm và ổn định sinh kế cho người dân bị thu hồi đất.

Next steps: Tăng cường phối hợp giữa chính quyền địa phương, các tổ chức đào tạo và doanh nghiệp để triển khai các chương trình hỗ trợ việc làm trong vòng 1-3 năm tới.

Call to action: Các cơ quan quản lý và tổ chức liên quan cần ưu tiên nguồn lực và chính sách hỗ trợ nhằm đảm bảo người dân bị thu hồi đất có việc làm ổn định, góp phần phát triển bền vững kinh tế xã hội địa phương.