Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Đồng Tháp, thuộc vùng Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL), có diện tích tự nhiên 3.383,9 km², chiếm 1,02% diện tích cả nước và đứng thứ 5 trong 13 tỉnh của vùng. Với 144 xã, phường, thị trấn và dân số khoảng 1,6 triệu người năm 2017, Đồng Tháp là địa phương có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội vùng ĐBSCL. Hệ thống ngân sách nhà nước (NSNN) tại Đồng Tháp được tổ chức theo phân cấp từ trung ương đến cấp xã, trong đó ngân sách cấp xã (NSX) là nguồn lực tài chính chủ yếu để chính quyền cơ sở thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế, xã hội và đảm bảo an ninh trật tự.

Tuy nhiên, thực trạng quản lý ngân sách cấp xã tại Đồng Tháp giai đoạn 2015-2017 cho thấy nhiều khó khăn, thách thức trong việc cân đối thu chi, khai thác nguồn thu và điều hành chi tiêu hiệu quả. Phần lớn các xã vẫn phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên, chưa phát huy được tính chủ động tài chính. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng quản lý ngân sách cấp xã, đánh giá các yếu tố quản lý ảnh hưởng đến khả năng cân đối ngân sách và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Nghiên cứu tập trung vào 44 xã thuộc 4 huyện, thị xã, thành phố đại diện cho các vùng kinh tế đặc thù của tỉnh, với dữ liệu thu thập trong giai đoạn 2015-2017.

Việc nâng cao năng lực quản lý ngân sách cấp xã không chỉ góp phần tăng khả năng tự cân đối ngân sách mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương, giảm áp lực ngân sách cấp trên và nâng cao chất lượng dịch vụ công cho người dân. Đây là vấn đề có ý nghĩa thiết thực trong bối cảnh cải cách tài chính công và phân cấp quản lý ngân sách tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý công mới (New Public Management - NPM) và kinh tế học tổ chức mới để phân tích quản lý ngân sách cấp xã. Lý thuyết NPM nhấn mạnh việc trao quyền tự chủ cho người quản lý trong phân bổ nguồn lực và chịu trách nhiệm về kết quả, đồng thời tạo môi trường kích thích nâng cao hiệu quả hoạt động. Lý thuyết kinh tế học tổ chức mới tập trung vào phân cấp, phân quyền nhằm đảm bảo chính quyền các cấp đáp ứng nhu cầu người dân với chi phí hiệu quả nhất.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm:

  • Ngân sách cấp xã (NSX): Bộ phận trong hệ thống NSNN, bao gồm các khoản thu, chi do chính quyền xã quản lý, phục vụ trực tiếp cho phát triển kinh tế - xã hội và hoạt động chính quyền cơ sở.
  • Quản lý thu, chi ngân sách xã: Bao gồm nguyên tắc, phương pháp quản lý các khoản thu (thuế, phí, lệ phí, nguồn bổ sung) và chi (đầu tư phát triển, chi thường xuyên) theo dự toán được phê duyệt.
  • Chu trình ngân sách xã: Gồm các bước lập dự toán, thẩm tra, chấp hành và quyết toán ngân sách theo quy định của Luật NSNN.
  • Khả năng cân đối ngân sách xã: Khả năng tự chủ tài chính, cân bằng thu chi ngân sách cấp xã, giảm phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ cấp trên.
  • Phân cấp quản lý ngân sách: Mức độ phân quyền, phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi và trách nhiệm quản lý ngân sách giữa các cấp chính quyền.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng nhằm đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách cấp xã tại Đồng Tháp giai đoạn 2015-2017.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Dữ liệu thứ cấp: Số liệu thống kê thu, chi ngân sách, báo cáo quyết toán ngân sách, các văn bản pháp luật, nghị định, thông tư liên quan đến quản lý ngân sách nhà nước và ngân sách cấp xã.
    • Dữ liệu sơ cấp: Khảo sát trực tiếp và phỏng vấn sâu với 105 cán bộ quản lý tài chính ngân sách cấp xã, phòng Tài chính Kế hoạch huyện và Sở Tài chính tỉnh Đồng Tháp. Đối tượng khảo sát gồm Chủ tịch, Phó Chủ tịch, cán bộ tài chính xã, kế toán trưởng, cán bộ chuyên trách tài chính cấp huyện và lãnh đạo Sở Tài chính.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu phân tầng theo tiêu chí quản lý ngân sách, chọn 44 xã đại diện cho các vùng kinh tế đặc thù của tỉnh, tương đương khoảng 30% số xã toàn tỉnh.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích thực trạng quản lý ngân sách cấp xã, đánh giá các yếu tố quản lý ảnh hưởng đến khả năng cân đối ngân sách. Phân tích so sánh, tổng hợp và diễn dịch để rút ra nguyên nhân, hạn chế và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu giai đoạn 2015-2017, khảo sát và phân tích dữ liệu thực hiện trong năm 2018-2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng thu ngân sách cấp xã: Tổng thu ngân sách xã giai đoạn 2015-2017 có xu hướng tăng nhẹ, tuy nhiên tỷ trọng thu tự chủ chỉ chiếm khoảng 40-45% tổng thu, phần lớn còn phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên. Một số xã có tỷ lệ thu tự chủ dưới 30%, trong khi một số xã phát triển kinh tế mạnh đạt tỷ lệ trên 60%.

  2. Cơ cấu chi ngân sách xã: Chi thường xuyên chiếm khoảng 70-75% tổng chi ngân sách xã, trong đó chi cho hoạt động bộ máy chính quyền và các dịch vụ công chiếm tỷ trọng lớn. Chi đầu tư phát triển chỉ chiếm khoảng 25-30%, thấp hơn so với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

  3. Khả năng cân đối ngân sách: Khoảng 65% xã khảo sát chưa tự cân đối được ngân sách, phải dựa vào nguồn bổ sung từ cấp trên để đảm bảo cân đối thu chi. Tỷ lệ xã tự cân đối ngân sách chỉ đạt khoảng 35%, chủ yếu là các xã có điều kiện kinh tế thuận lợi, bộ máy quản lý hiệu quả.

  4. Yếu tố quản lý ảnh hưởng đến khả năng cân đối ngân sách: Qua khảo sát, năng lực cán bộ tài chính cấp xã, sự chủ động trong thu chi ngân sách, chính sách khen thưởng thu vượt kế hoạch và tỷ lệ điều tiết các khoản thu phân chia cho xã là những yếu tố có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất, với mức độ ảnh hưởng trên 70% theo đánh giá của các cán bộ quản lý.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến hạn chế trong quản lý ngân sách cấp xã tại Đồng Tháp là do sự phụ thuộc lớn vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên, hạn chế trong khai thác nguồn thu tại chỗ và năng lực quản lý tài chính còn yếu. Việc chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên làm giảm khả năng đầu tư phát triển, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

So sánh với các nghiên cứu tại các tỉnh ĐBSCL khác như An Giang, Vĩnh Long và Lâm Đồng, Đồng Tháp có điểm tương đồng về hạn chế trong phân cấp quản lý ngân sách và năng lực cán bộ tài chính cấp xã. Tuy nhiên, Đồng Tháp có lợi thế về vị trí địa lý và hệ thống giao thông phát triển, tạo điều kiện thuận lợi để cải thiện nguồn thu ngân sách xã.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ thu tự chủ và nguồn bổ sung ngân sách xã theo từng năm, bảng phân tích cơ cấu chi ngân sách xã và biểu đồ đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố quản lý đến khả năng cân đối ngân sách cấp xã.

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của việc nâng cao năng lực quản lý tài chính cấp xã, cải thiện chính sách phân cấp nguồn thu và chi, đồng thời tăng cường kiểm soát, giám sát và minh bạch trong quản lý ngân sách xã để nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực quản lý tài chính cho cán bộ cấp xã: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ kế toán, tài chính ngân sách cho cán bộ quản lý và kế toán xã nhằm nâng cao trình độ, kỹ năng quản lý ngân sách. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Sở Tài chính phối hợp với các cơ sở đào tạo thực hiện.

  2. Hoàn thiện chính sách phân cấp nguồn thu, chi ngân sách cấp xã: Rà soát, điều chỉnh tỷ lệ phân chia các khoản thu giữa ngân sách cấp xã và cấp trên theo hướng tăng tỷ lệ thu tự chủ cho xã, đồng thời phân cấp chi hợp lý để xã có điều kiện chủ động trong điều hành ngân sách. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do UBND tỉnh và Sở Tài chính chủ trì.

  3. Tăng cường kiểm soát, giám sát chi ngân sách xã qua Kho bạc Nhà nước: Thực hiện kiểm soát chi ngân sách xã chặt chẽ, đảm bảo chi đúng dự toán, đúng quy định, hạn chế thất thoát, lãng phí. Áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý chi ngân sách để nâng cao tính minh bạch. Thời gian triển khai trong 1 năm, do Kho bạc Nhà nước tỉnh phối hợp với Sở Tài chính thực hiện.

  4. Xây dựng chính sách khen thưởng, động viên thu vượt kế hoạch: Khuyến khích các xã tăng cường khai thác nguồn thu tại chỗ bằng các chính sách khen thưởng cán bộ, đơn vị có thành tích thu ngân sách vượt dự toán, tạo động lực nâng cao hiệu quả quản lý thu ngân sách. Thời gian áp dụng ngay và duy trì liên tục, do UBND tỉnh và Sở Tài chính ban hành.

  5. Đẩy mạnh công khai, minh bạch và sự tham gia giám sát của cộng đồng: Tăng cường công khai dự toán, quyết toán ngân sách xã, tạo điều kiện cho người dân và các tổ chức xã hội tham gia giám sát, góp phần nâng cao trách nhiệm và hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do UBND xã phối hợp với các tổ chức chính trị - xã hội thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp xã: Luận văn cung cấp các phân tích thực trạng và giải pháp cụ thể giúp nâng cao năng lực quản lý ngân sách, từ đó cải thiện hiệu quả thu chi và khả năng cân đối ngân sách xã.

  2. Lãnh đạo phòng Tài chính Kế hoạch huyện và Sở Tài chính tỉnh: Tài liệu giúp đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách cấp xã, từ đó xây dựng chính sách phân cấp, phân bổ nguồn lực phù hợp và hỗ trợ kỹ thuật cho cấp xã.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý kinh tế, tài chính công: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận, mô hình nghiên cứu và dữ liệu thực tiễn về quản lý ngân sách cấp xã tại một tỉnh ĐBSCL, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu liên quan.

  4. Các tổ chức, cơ quan quản lý nhà nước liên quan đến tài chính công: Giúp hiểu rõ hơn về thực trạng quản lý ngân sách cấp xã, từ đó đề xuất các chính sách cải cách tài chính công, nâng cao hiệu quả phân cấp quản lý ngân sách nhà nước.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách cấp xã là gì và vai trò của nó trong hệ thống ngân sách nhà nước?
    Ngân sách cấp xã là phần ngân sách do chính quyền xã quản lý, bao gồm các khoản thu, chi phục vụ trực tiếp cho phát triển kinh tế - xã hội và hoạt động chính quyền cơ sở. Nó đảm bảo nguồn lực tài chính cho bộ máy chính quyền xã hoạt động và thực hiện các nhiệm vụ được phân cấp, góp phần phát triển địa phương.

  2. Tại sao nhiều xã ở Đồng Tháp chưa tự cân đối được ngân sách?
    Nguyên nhân chính là do nguồn thu tại chỗ hạn chế, phụ thuộc nhiều vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên, năng lực quản lý tài chính còn yếu và cơ cấu chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên, hạn chế đầu tư phát triển.

  3. Các yếu tố quản lý nào ảnh hưởng mạnh nhất đến khả năng cân đối ngân sách cấp xã?
    Năng lực cán bộ tài chính cấp xã, sự chủ động trong thu chi ngân sách, chính sách khen thưởng thu vượt kế hoạch và tỷ lệ điều tiết các khoản thu phân chia cho xã là những yếu tố có ảnh hưởng lớn nhất đến khả năng cân đối ngân sách cấp xã.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Các giải pháp bao gồm tăng cường đào tạo cán bộ tài chính, hoàn thiện chính sách phân cấp nguồn thu chi, tăng cường kiểm soát chi ngân sách qua Kho bạc Nhà nước, xây dựng chính sách khen thưởng thu vượt kế hoạch và đẩy mạnh công khai, minh bạch ngân sách xã.

  5. Làm thế nào để người dân tham gia giám sát quản lý ngân sách cấp xã?
    Thông qua công khai dự toán, quyết toán ngân sách xã tại các kỳ họp HĐND và các hình thức truyền thông, người dân và các tổ chức xã hội có thể theo dõi, phản ánh và góp ý về việc sử dụng ngân sách, từ đó nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm của chính quyền xã.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích thực trạng quản lý ngân sách cấp xã tại Đồng Tháp giai đoạn 2015-2017, chỉ ra nhiều xã còn phụ thuộc lớn vào nguồn bổ sung từ cấp trên và hạn chế trong cân đối ngân sách.
  • Năng lực cán bộ tài chính, sự chủ động trong thu chi và chính sách phân cấp nguồn thu chi là những yếu tố quản lý quan trọng ảnh hưởng đến khả năng cân đối ngân sách cấp xã.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao năng lực quản lý, hoàn thiện chính sách phân cấp, tăng cường kiểm soát chi ngân sách và thúc đẩy công khai minh bạch.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và giải pháp quản lý ngân sách cấp xã, hỗ trợ chính quyền địa phương nâng cao hiệu quả tài chính công.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả thực hiện và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác trong vùng ĐBSCL.

Kêu gọi hành động: Các cơ quan quản lý tài chính, chính quyền địa phương và cán bộ quản lý ngân sách cấp xã cần phối hợp triển khai các giải pháp nâng cao năng lực quản lý ngân sách, hướng tới mục tiêu tự cân đối ngân sách cấp xã, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại Đồng Tháp.