Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018, việc nâng cao chất lượng dạy học và rèn luyện kỹ năng cho học sinh trung học cơ sở (THCS) trở thành yêu cầu cấp thiết. Đặc biệt, môn Ngữ văn giữ vai trò nền tảng trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy và phẩm chất con người. Tại các tỉnh miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, học sinh có đặc điểm tâm sinh lý và điều kiện sống khác biệt so với vùng đồng bằng, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình tiếp nhận kiến thức và kỹ năng học tập. Thực tế giảng dạy tại trường THCS Minh Lập, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên với 406 học sinh cho thấy giáo viên còn gặp khó khăn trong việc vận dụng kiến thức liên môn và tổ chức dạy học tích hợp tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất phương pháp dạy học tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại theo tiếp cận tích hợp, giúp học sinh phát triển toàn diện về kiến thức, kỹ năng đọc, viết, nói, nghe, đồng thời tăng cường khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình giáo dục THCS môn Ngữ văn hiện hành, các tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại trong sách giáo khoa và thực nghiệm sư phạm tại các trường THCS ở miền núi phía Bắc trong năm học 2021-2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giáo dục văn học, góp phần phát triển phẩm chất và năng lực học sinh vùng đặc thù.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết dạy học tích hợp, được hiểu là sự phối hợp các tri thức và kỹ năng từ nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm tăng cường hiệu quả giáo dục và phát triển năng lực người học. Lý thuyết tích hợp nhấn mạnh vai trò của giáo viên trong việc tổ chức, hướng dẫn học sinh huy động kiến thức liên môn để giải quyết các nhiệm vụ học tập và thực tiễn. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Tích hợp kiến thức: Liên kết các tri thức khoa học khác nhau thành một thể thống nhất, giúp học sinh phát triển năng lực tổng hợp và vận dụng.
  • Dạy học tích hợp: Hành động liên kết các đối tượng nghiên cứu, giảng dạy trong cùng một kế hoạch nhằm hình thành năng lực giải quyết tình huống thực tiễn.
  • Năng lực ngôn ngữ và văn học: Phát triển kỹ năng đọc hiểu, cảm thụ, phân tích và tạo lập văn bản thơ hiện đại.
  • Phương pháp dạy học tích cực: Bao gồm dạy học theo dự án, kỹ thuật khăn trải bàn, học tập theo nhóm, nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.

Khung lý thuyết còn dựa trên các nghiên cứu về đặc điểm tâm sinh lý học sinh vùng miền núi phía Bắc, đặc trưng nghệ thuật và nội dung tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại, cũng như yêu cầu cần đạt của chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp hồi cứu tư liệu: Thu thập và phân tích các tài liệu, sách giáo khoa, công trình nghiên cứu liên quan đến dạy học tích hợp và tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại.
  • Phương pháp điều tra khảo sát: Phát phiếu khảo sát đến giáo viên và học sinh tại các trường THCS ở tỉnh Thái Nguyên và Lạng Sơn để đánh giá thực trạng dạy học tích hợp.
  • Phương pháp thống kê - phân loại: Xử lý số liệu khảo sát, phân loại mức độ áp dụng phương pháp tích hợp và thái độ học sinh đối với hình thức học này.
  • Phương pháp so sánh - đối chiếu: So sánh hiệu quả giữa phương pháp dạy học truyền thống và dạy học tích hợp trong giảng dạy tác phẩm thơ.
  • Phương pháp quan sát sư phạm: Theo dõi hoạt động học tập của học sinh và phương pháp giảng dạy của giáo viên trong thực nghiệm sư phạm.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện dạy học tích hợp tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại tại các trường THCS để kiểm chứng tính hiệu quả.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 89 giáo viên và 103 học sinh tại trường THCS Minh Lập, cùng các trường khác ở Thái Nguyên và Lạng Sơn. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm nhằm đánh giá mức độ áp dụng và hiệu quả của phương pháp dạy học tích hợp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng áp dụng phương pháp dạy học tích hợp còn hạn chế: Tại trường THCS Minh Lập, chỉ khoảng 7,6% giáo viên đã áp dụng hoàn toàn phương pháp dạy học tích hợp trong giảng dạy tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại, trong khi 62% còn cân nhắc và 31% chưa biết đến phương pháp này. Tại trường THCS Quyết Thắng (Lạng Sơn), tỷ lệ giáo viên chưa áp dụng hoàn toàn lên đến 73,3%.

  2. Học sinh chưa quen và chưa hứng thú với hình thức học tích hợp: Khoảng 46% học sinh ở Thái Nguyên và 42,4% học sinh ở Lạng Sơn chỉ bình thường với phương pháp học tích hợp, trong khi 20% và 15,2% tương ứng không thích học theo hình thức này. Chỉ có khoảng 11% học sinh ở Thái Nguyên thể hiện sự thích thú và hợp tác tích cực.

  3. Khó khăn trong kỹ năng đọc hiểu và cảm thụ thơ: Học sinh vùng miền núi phía Bắc gặp khó khăn trong việc đọc thuộc, hiểu nghĩa từ ngữ, cảm nhận âm luật, nhịp điệu và giọng điệu của tác phẩm thơ. Việc vận dụng kiến thức liên môn để phân tích tác phẩm còn hạn chế, dẫn đến khả năng sáng tạo và trình bày cảm nhận chưa cao.

  4. Nguyên nhân chủ yếu từ phía giáo viên và điều kiện dạy học: Giáo viên còn lúng túng trong việc thiết kế kế hoạch dạy học tích hợp, thiếu tài liệu tham khảo chuyên sâu và chưa mạnh dạn đổi mới phương pháp. Cơ sở vật chất, thiết bị dạy học hỗ trợ tích hợp như tranh ảnh, công nghệ thông tin chưa được đầu tư đồng bộ.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc dạy học tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại theo tiếp cận tích hợp tại các trường THCS miền núi phía Bắc còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu là do sự thiếu chuẩn bị kỹ lưỡng về chuyên môn và phương pháp của giáo viên, cũng như điều kiện vật chất chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới. Học sinh vùng miền núi có đặc điểm tâm sinh lý và điều kiện sống đặc thù, cần có phương pháp dạy học phù hợp để phát huy tối đa năng lực cá nhân.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy, việc áp dụng dạy học tích hợp giúp học sinh phát triển năng lực toàn diện, tăng cường khả năng vận dụng kiến thức liên môn và kỹ năng giải quyết vấn đề thực tiễn. Việc tích hợp các môn Lịch sử, Địa lý, Giáo dục công dân, Mỹ thuật và Âm nhạc trong dạy học tác phẩm thơ không chỉ làm phong phú nội dung mà còn tạo hứng thú học tập cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp tích hợp và mức độ hứng thú của học sinh, cũng như bảng so sánh kết quả học tập trước và sau thực nghiệm sư phạm. Những phát hiện này khẳng định tính cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích hợp để nâng cao chất lượng giáo dục văn học ở vùng miền núi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về dạy học tích hợp

    • Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo chuyên sâu về phương pháp dạy học tích hợp tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại.
    • Thời gian: Triển khai trong năm học 2023-2024.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và cung cấp tài liệu, thiết bị dạy học hỗ trợ tích hợp

    • Biên soạn tài liệu hướng dẫn thiết kế bài giảng tích hợp liên môn, xây dựng ngân hàng câu hỏi và bài tập vận dụng.
    • Đầu tư trang thiết bị công nghệ thông tin, tranh ảnh minh họa phù hợp với đặc điểm vùng miền.
    • Thời gian: Hoàn thành trong quý II năm 2024.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường THCS, phòng giáo dục huyện.

  3. Xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp cụ thể cho từng bài học

    • Giáo viên chủ động xác định mục tiêu, lựa chọn nội dung tích hợp phù hợp với năng lực học sinh và đặc điểm tác phẩm thơ.
    • Tăng cường các hoạt động trải nghiệm, thảo luận nhóm, dự án nhỏ để phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.
    • Thời gian: Áp dụng từ năm học 2023-2024.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn Ngữ văn.

  4. Khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học

    • Tổ chức các cuộc thi viết, đọc diễn cảm, ngâm thơ nhằm nâng cao kỹ năng cảm thụ và biểu đạt.
    • Tạo môi trường giao lưu, trao đổi kiến thức giữa học sinh các trường trong khu vực.
    • Thời gian: Hàng năm, theo kế hoạch của nhà trường.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, giáo viên chủ nhiệm, tổ Ngữ văn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS

    • Lợi ích: Nắm vững phương pháp dạy học tích hợp tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại, nâng cao kỹ năng thiết kế bài giảng và tổ chức hoạt động học tập hiệu quả.
    • Use case: Áp dụng trong giảng dạy hàng ngày, bồi dưỡng học sinh năng khiếu.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục các phòng giáo dục và đào tạo

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tích hợp, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên phù hợp.
    • Use case: Lập kế hoạch tập huấn, đánh giá chất lượng dạy học.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm về dạy học tích hợp trong giáo dục văn học.
    • Use case: Làm tài liệu học tập, tham khảo cho luận văn, đề tài nghiên cứu.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất chính sách phát triển giáo dục vùng miền núi, nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn.
    • Use case: Xây dựng chương trình, chính sách hỗ trợ giáo dục vùng khó khăn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học tích hợp tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại là gì?
    Dạy học tích hợp là phương pháp kết hợp kiến thức và kỹ năng từ nhiều môn học để giúp học sinh phát triển năng lực toàn diện. Trong dạy học tác phẩm thơ hiện đại, giáo viên liên kết nội dung thơ với lịch sử, địa lý, giáo dục công dân, mỹ thuật, âm nhạc để học sinh hiểu sâu sắc và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  2. Tại sao học sinh miền núi phía Bắc gặp khó khăn trong học tác phẩm thơ?
    Học sinh vùng miền núi có đặc điểm tâm sinh lý khác biệt, vốn sống hạn chế, ngôn ngữ giao tiếp đôi khi khác biệt, điều kiện học tập khó khăn. Ngoài ra, phương pháp dạy học truyền thống chưa phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh, dẫn đến khó khăn trong cảm thụ và phân tích thơ.

  3. Phương pháp dạy học tích hợp có lợi ích gì cho học sinh?
    Phương pháp này giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc, viết, nói, nghe một cách toàn diện, tăng cường khả năng tư duy liên môn, giải quyết vấn đề thực tiễn, đồng thời tạo hứng thú học tập và phát triển phẩm chất cá nhân.

  4. Làm thế nào để giáo viên thiết kế bài giảng tích hợp hiệu quả?
    Giáo viên cần xác định rõ mục tiêu bài học, lựa chọn nội dung tích hợp phù hợp với năng lực học sinh, sử dụng đa dạng phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, dự án, kết hợp công nghệ thông tin và thiết bị hỗ trợ, đồng thời tổ chức đánh giá liên tục để điều chỉnh phương pháp.

  5. Các trường miền núi cần hỗ trợ gì để nâng cao chất lượng dạy học tích hợp?
    Cần đầu tư trang thiết bị dạy học hiện đại, tổ chức bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên, phát triển tài liệu hướng dẫn, tạo môi trường học tập tích cực và khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa nhằm phát triển toàn diện năng lực.

Kết luận

  • Đề tài đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại theo tiếp cận tích hợp tại các trường THCS miền núi phía Bắc, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục văn học.
  • Thực trạng cho thấy việc áp dụng phương pháp dạy học tích hợp còn hạn chế, học sinh chưa quen và chưa hứng thú với hình thức học này.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp thiết thực như bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu, thiết bị dạy học và xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp phù hợp với đặc điểm học sinh vùng miền núi.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm khẳng định tính hiệu quả của phương pháp dạy học tích hợp trong việc phát triển năng lực đọc hiểu, cảm thụ và sáng tạo của học sinh.
  • Đề nghị các cơ sở giáo dục, nhà quản lý và giáo viên tiếp tục triển khai, hoàn thiện phương pháp dạy học tích hợp nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS miền núi phía Bắc nên tổ chức tập huấn chuyên sâu về dạy học tích hợp, đồng thời xây dựng kế hoạch thực hiện cụ thể trong năm học tới để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Ngữ văn. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với khoa Sư phạm trường Đại học Thái Nguyên để nhận tài liệu và hỗ trợ chuyên môn.