Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn phổ thông, việc vận dụng thi pháp học vào giảng dạy tác phẩm văn học được xem là một hướng đi mới mẻ và cần thiết. Truyện ngắn "Chiếc thuyền ngoài xa" của nhà văn Nguyễn Minh Châu, sáng tác năm 1983, là một tác phẩm tiêu biểu của văn học hậu chiến Việt Nam, phản ánh sâu sắc số phận con người và mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng dạy học tại một số trường THPT cho thấy việc tiếp cận tác phẩm này vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt là chưa khai thác hiệu quả thi pháp tác giả trong giảng dạy. Mục tiêu nghiên cứu nhằm vận dụng thi pháp học để đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm "Chiếc thuyền ngoài xa" cho học sinh lớp 12, góp phần nâng cao năng lực nhận thức và tình yêu văn học của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 12 ban cơ bản tại các trường THPT ở tỉnh Hải Dương trong năm học 2012-2013. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển phương pháp dạy học Ngữ văn hiện đại, giúp giáo viên khai thác sâu sắc giá trị nghệ thuật và nhân văn của tác phẩm, đồng thời nâng cao hiệu quả tiếp nhận của học sinh thông qua việc vận dụng thi pháp tác giả.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: Thi pháp học hiện đại và lý thuyết dạy học vận dụng. Thi pháp học hiện đại nghiên cứu các nguyên tắc, phương thức tổ chức tác phẩm văn học, tập trung vào tính chỉnh thể, cấu trúc và sự vận động lịch sử của nghệ thuật. Theo GS. Trần Đình Sử, thi pháp học là bộ môn nghiên cứu mọi phương diện hình thức nghệ thuật, các quy tắc và phương tiện tạo thành nghệ thuật cũng như sự phát triển lịch sử của chúng. Trong nghiên cứu này, thi pháp tác giả Nguyễn Minh Châu được phân tích qua các yếu tố: nhân vật, không gian, thời gian và kết cấu truyện ngắn hậu chiến. Các khái niệm chính bao gồm: nhân vật văn học (đơn vị nghệ thuật thể hiện quan niệm nghệ thuật của nhà văn), tình huống truyện (các xung đột và mâu thuẫn tạo nên kịch tính), biểu tượng nghệ thuật (hình tượng đa nghĩa thể hiện chiều sâu triết lý), và điểm nhìn trần thuật (góc nhìn nghệ thuật đa dạng trong tác phẩm).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp lý luận kết hợp thực nghiệm. Phương pháp lý luận bao gồm phân tích, tổng hợp, so sánh các tài liệu về thi pháp học, thi pháp truyện ngắn hậu chiến và thi pháp tác giả Nguyễn Minh Châu. Phương pháp thực nghiệm được tiến hành qua khảo sát thực trạng dạy học tại hai trường THPT Trần Quang Khải và Nhị Chiểu, tỉnh Hải Dương, với đối tượng là giáo viên và học sinh lớp 12 ban cơ bản trong học kỳ II năm học 2012-2013. Cỡ mẫu khảo sát gồm 15 giáo viên và 90 học sinh. Các công cụ thu thập dữ liệu gồm phỏng vấn, phát phiếu điều tra, dự giờ, quan sát hoạt động dạy học, phân tích giáo án và bài làm của học sinh. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng kỹ thuật thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm các câu trả lời, kết hợp phân tích định tính nhằm đánh giá hiệu quả vận dụng thi pháp tác giả trong dạy học. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2012 đến tháng 6/2013, bao gồm giai đoạn khảo sát, soạn giáo án, thực nghiệm và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng vận dụng thi pháp tác giả trong dạy học còn hạn chế: 93,4% giáo viên dạy theo hướng tiếp cận văn bản trong SGK, chỉ 6,6% từng vận dụng thi pháp tác giả một cách sơ lược, chưa có giáo viên nào vận dụng sâu sắc. 66,7% giáo viên chủ yếu thuyết giảng, 20,1% hướng dẫn qua câu hỏi gợi mở, 6,6% tổ chức đối thoại, cho thấy phương pháp truyền thống vẫn chiếm ưu thế.

  2. Học sinh tiếp nhận tác phẩm còn nông cạn: 66,7% học sinh chú ý đến yếu tố trong văn bản, 11,1% chú ý yếu tố bên ngoài, chỉ 13,3% tham gia thảo luận khám phá giá trị tác phẩm. 50% học sinh gặp khó khăn do thời lượng học trên lớp ít, 27,8% khó nắm bắt tình tiết phức tạp. 61,1% học sinh nắm được kiến thức cơ bản về tác giả và nội dung, nhưng chỉ 14,4% hiểu được tình huống chi phối toàn truyện.

  3. Giáo án và tài liệu dạy học chưa khai thác thi pháp tác giả: Các giáo án tham khảo chủ yếu tập trung vào phân tích nội dung, nhân vật, tình huống, chưa có giáo án nào vận dụng thi pháp tác giả một cách hệ thống. SGK cung cấp kiến thức cơ bản nhưng chưa đủ sâu để phát huy năng lực cảm thụ và phân tích thi pháp.

  4. Thuận lợi và khó khăn trong dạy học: Thuận lợi gồm tác phẩm gần gũi với đời sống, ngôn ngữ giản dị, học sinh đã biết đến tác giả qua các tác phẩm trước; khó khăn gồm thời lượng học hạn chế, tác phẩm dài, nội dung đa nghĩa, học sinh chưa chủ động trong học tập, giáo viên chưa quen vận dụng thi pháp tác giả.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc vận dụng thi pháp tác giả trong dạy học "Chiếc thuyền ngoài xa" còn rất hạn chế, chủ yếu do thói quen dạy học truyền thống và thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể. Việc giáo viên chủ yếu thuyết giảng và học sinh tiếp nhận thụ động làm giảm hiệu quả cảm thụ và phân tích tác phẩm. So sánh với các nghiên cứu trước đây về đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, việc tích hợp thi pháp học giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và năng lực sáng tạo, tuy nhiên đòi hỏi giáo viên phải được đào tạo bài bản và có tài liệu hỗ trợ. Việc khai thác thi pháp tác giả giúp học sinh nhận thức sâu sắc hơn về cấu trúc, hình tượng và ý nghĩa nhân sinh trong tác phẩm, từ đó nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực toàn diện. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ phần trăm các phương pháp dạy học được sử dụng và mức độ tiếp nhận của học sinh, bảng tổng hợp kết quả khảo sát giáo viên và học sinh để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thi pháp học và vận dụng thi pháp tác giả trong dạy học Ngữ văn, nhằm nâng cao kỹ năng phân tích, thiết kế giáo án và tổ chức hoạt động học tập tích cực. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, chủ thể là các trường đại học sư phạm và sở giáo dục.

  2. Xây dựng và phổ biến giáo án mẫu vận dụng thi pháp tác giả: Soạn thảo bộ giáo án mẫu cho tác phẩm "Chiếc thuyền ngoài xa" theo hướng thi pháp học, cung cấp các hoạt động học tập đa dạng, câu hỏi gợi mở và bài tập thực hành. Triển khai trong năm học tiếp theo, do các tổ chuyên môn trường THPT thực hiện.

  3. Tăng cường phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp thảo luận nhóm, đối thoại, phân tích tình huống và sáng tạo nội dung nhằm phát huy vai trò chủ thể của học sinh, nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập. Thời gian áp dụng liên tục trong các tiết học Ngữ văn.

  4. Phát triển tài liệu tham khảo và thiết bị hỗ trợ: Cung cấp tài liệu nghiên cứu thi pháp tác giả, video, tranh ảnh minh họa, phần mềm hỗ trợ phân tích văn bản để giúp học sinh tiếp cận tác phẩm đa chiều. Chủ thể là nhà trường phối hợp với thư viện và các đơn vị xuất bản, thực hiện trong vòng 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về vận dụng thi pháp tác giả trong dạy học, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao hiệu quả truyền đạt và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về thi pháp học và ứng dụng thực tiễn trong giảng dạy, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp vững chắc.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về thi pháp học trong giáo dục phổ thông, mở rộng nghiên cứu về phương pháp dạy học văn học hiện đại.

  4. Quản lý giáo dục và các tổ chức đào tạo: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, phát triển chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục Ngữ văn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thi pháp học là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
    Thi pháp học nghiên cứu các nguyên tắc, phương thức tổ chức tác phẩm văn học, giúp hiểu sâu sắc cấu trúc và hình thức nghệ thuật. Vận dụng thi pháp giúp giáo viên và học sinh phân tích tác phẩm toàn diện, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.

  2. Tại sao chọn "Chiếc thuyền ngoài xa" để nghiên cứu vận dụng thi pháp tác giả?
    Tác phẩm tiêu biểu cho văn học hậu chiến, có cấu trúc phức tạp, nhiều tầng nghĩa nhân sinh và nghệ thuật đặc sắc. Đây là cơ hội để áp dụng thi pháp học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học và cảm thụ văn học.

  3. Khó khăn lớn nhất khi dạy "Chiếc thuyền ngoài xa" là gì?
    Thời lượng học hạn chế, nội dung đa nghĩa, học sinh chưa quen với phương pháp phân tích thi pháp, giáo viên thiếu tài liệu và kỹ năng vận dụng thi pháp tác giả.

  4. Làm thế nào để học sinh tiếp cận tác phẩm hiệu quả hơn?
    Áp dụng phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đối thoại, kết hợp liên môn, sử dụng tài liệu đa phương tiện và khuyến khích học sinh tự tìm hiểu, sáng tạo trong quá trình học.

  5. Giáo viên có thể bắt đầu vận dụng thi pháp tác giả như thế nào?
    Bắt đầu từ việc tìm hiểu kỹ thi pháp tác giả, thiết kế giáo án có câu hỏi gợi mở, tổ chức hoạt động học tập đa dạng, kết hợp phân tích nhân vật, không gian, thời gian và kết cấu truyện, đồng thời khuyến khích học sinh bộc lộ cảm nhận cá nhân.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng dạy học "Chiếc thuyền ngoài xa" còn hạn chế trong vận dụng thi pháp tác giả, ảnh hưởng đến hiệu quả tiếp nhận của học sinh.
  • Vận dụng thi pháp học giúp khai thác sâu sắc giá trị nghệ thuật và nhân văn của tác phẩm, nâng cao năng lực phân tích và sáng tạo của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực gồm đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án mẫu, áp dụng phương pháp tích cực và phát triển tài liệu hỗ trợ.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn phổ thông, góp phần phát triển giáo dục toàn diện.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo là triển khai thực nghiệm các giải pháp, đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu ứng dụng thi pháp học trong dạy học các tác phẩm văn học khác.

Hãy áp dụng những kiến thức và phương pháp này để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập Ngữ văn, góp phần phát triển thế hệ học sinh có tư duy sâu sắc và tình yêu văn học bền vững.