Tổng quan nghiên cứu

Năng lực đọc hiểu là một trong những kỹ năng thiết yếu đối với học sinh tiểu học, đặc biệt là học sinh lớp 3 – giai đoạn chuyển tiếp quan trọng trong phát triển tư duy và ngôn ngữ. Theo chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018, việc sử dụng ngữ liệu ngoài sách giáo khoa (SGK) được xem là một yếu tố quan trọng nhằm phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế tại một số trường tiểu học ở huyện Thủy Nguyên, TP Hải Phòng cho thấy việc đánh giá năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 3 qua các ngữ liệu ngoài SGK còn nhiều hạn chế, chưa được khai thác hiệu quả. Qua khảo sát trên 30 giáo viên tại ba trường tiểu học Tân Dương, Hòa Bình 1 và Hoa Động, phần lớn giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc sử dụng ngữ liệu ngoài SGK nhưng chưa thường xuyên áp dụng đa dạng các dạng ngữ liệu như văn bản thơ, văn bản thông tin.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 3 qua việc sử dụng các ngữ liệu ngoài SGK, từ đó đề xuất các biện pháp đánh giá phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh tiểu học. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại các trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên, TP Hải Phòng trong năm học 2022-2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp đánh giá, giúp giáo viên có công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu toàn diện hơn, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu đa dạng, vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực đọc hiểu được hiểu là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân như hứng thú, niềm tin, động cơ để giải mã, hiểu và vận dụng nội dung văn bản trong bối cảnh cụ thể. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, năng lực đọc hiểu bao gồm các cấp độ nhận thức từ nhận biết thông tin, xác định ý tưởng, khái quát giá trị, vận dụng thực tiễn đến diễn giải và vận dụng trong ngữ cảnh mới. Khung lý thuyết này được bổ sung bởi mô hình đánh giá năng lực đọc hiểu của PISA, phân chia thành 6 cấp độ từ cơ bản đến nâng cao, giúp đánh giá toàn diện khả năng đọc hiểu của học sinh.

Ngữ liệu ngoài SGK được định nghĩa là các văn bản tương đương về nội dung, thể loại, độ dài và độ khó với văn bản trong SGK, được sử dụng làm công cụ dạy học và đánh giá năng lực đọc hiểu. Ngữ liệu này bao gồm văn bản văn học (truyện, thơ, ca dao, truyện ngụ ngôn) và văn bản thông tin (bài thuyết minh, nhật ký, tin nhắn, bảng biểu). Việc lựa chọn ngữ liệu dựa trên các tiêu chí về nội dung, thể loại, độ dài phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 3, đồng thời đảm bảo tính hấp dẫn, kích thích tư duy và phát triển kỹ năng đọc hiểu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp phân tích tài liệu, quan sát có mục đích, điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu khảo sát gồm 30 giáo viên và học sinh lớp 3 tại ba trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên, TP Hải Phòng. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện dựa trên địa bàn nghiên cứu và đối tượng liên quan trực tiếp đến việc dạy học môn Tiếng Việt lớp 3.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, phân tích định tính và định lượng dựa trên kết quả khảo sát, phỏng vấn sâu và thực nghiệm sư phạm. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng và áp dụng biện pháp đánh giá năng lực đọc hiểu qua ngữ liệu ngoài SGK, đồng thời đánh giá hiệu quả thực nghiệm qua các bài kiểm tra định kỳ và thường xuyên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò ngữ liệu ngoài SGK: 100% giáo viên khảo sát nhận thức được tầm quan trọng của việc sử dụng ngữ liệu ngoài SGK trong đánh giá năng lực đọc hiểu. Tuy nhiên, chỉ khoảng 33% giáo viên thường xuyên sử dụng văn bản thơ và văn bản thông tin ngoài SGK trong đánh giá, trong khi 75% sử dụng văn bản truyện.

  2. Thực trạng sử dụng ngữ liệu: Hệ thống ngữ liệu ngoài SGK hiện tại chưa phong phú và chưa được chú trọng đúng mức. Chỉ 20% giáo viên đánh giá ngữ liệu đặc sắc về phong cách và thể loại là quan trọng, trong khi 80% cho rằng ngữ liệu cần kích thích kỹ năng tư duy của học sinh.

  3. Năng lực đọc hiểu của học sinh: Qua khảo sát, 66.7% học sinh đạt mức khá và tốt về kỹ năng đọc hiểu hình tượng nghệ thuật, 66.6% về đọc hiểu ý nghĩa văn bản. Tuy nhiên, học sinh còn hạn chế trong việc chủ động phản biện, đặt câu hỏi và thảo luận nội dung bài học, phần lớn chỉ dừng lại ở mức hiểu mục đích và nội dung cơ bản.

  4. Hạn chế trong phương pháp dạy và đánh giá: Giáo viên chưa dành đủ thời gian cho học sinh phát triển tư duy, cảm thụ văn bản và chưa tạo điều kiện cho học sinh tự do thảo luận, dẫn đến việc học sinh thiếu tích cực và chưa phát triển kỹ năng đọc hiểu toàn diện.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự thiếu đa dạng và phong phú trong việc sử dụng ngữ liệu ngoài SGK ảnh hưởng trực tiếp đến năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 3. Việc tập trung chủ yếu vào văn bản truyện và ít sử dụng văn bản thơ, văn bản thông tin làm hạn chế khả năng phát triển kỹ năng đọc hiểu đa dạng, đặc biệt là kỹ năng phân tích, tổng hợp và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục tiểu học, kết quả này phù hợp với nhận định rằng việc đổi mới đánh giá năng lực đọc hiểu cần hướng tới phát triển kỹ năng tư duy phản biện, sáng tạo và vận dụng kiến thức thực tế. Việc xây dựng hệ thống ngữ liệu ngoài SGK phong phú, đa dạng thể loại và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả dạy học và đánh giá.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng các dạng ngữ liệu trong đánh giá năng lực đọc hiểu của giáo viên, bảng phân tích kết quả năng lực đọc hiểu của học sinh theo từng tiêu chí, giúp minh họa rõ nét thực trạng và mức độ phát triển kỹ năng đọc hiểu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống ngữ liệu ngoài SGK đa dạng và phù hợp: Tổ chức biên soạn và sưu tầm các văn bản văn học và văn bản thông tin phong phú, đảm bảo độ dài, thể loại và nội dung phù hợp với học sinh lớp 3. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường tiểu học chủ trì.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp sử dụng ngữ liệu ngoài SGK trong đánh giá năng lực đọc hiểu, tập trung phát triển kỹ năng thiết kế câu hỏi mở, đánh giá đa dạng. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do các trung tâm bồi dưỡng giáo viên đảm nhiệm.

  3. Đổi mới phương pháp đánh giá: Khuyến khích giáo viên áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng như thảo luận nhóm, trình bày ý kiến cá nhân, làm bài tập thực hành với ngữ liệu ngoài SGK nhằm phát triển kỹ năng tư duy phản biện và sáng tạo. Thực hiện liên tục trong các kỳ học, do giáo viên chủ nhiệm và bộ môn thực hiện.

  4. Tăng cường khuyến khích học sinh đọc mở rộng: Xây dựng các hoạt động đọc sách, đọc ngữ liệu ngoài SGK tại thư viện trường và các câu lạc bộ đọc sách, tạo môi trường học tập tích cực, phát triển thói quen đọc thường xuyên. Thời gian triển khai trong năm học, do Ban giám hiệu và giáo viên phụ trách thư viện phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá năng lực đọc hiểu, giúp giáo viên thiết kế bài giảng và đánh giá hiệu quả hơn.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp dữ liệu và đề xuất chính sách phát triển chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, cũng như xây dựng hệ thống ngữ liệu phục vụ dạy học.

  3. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, xây dựng biện pháp đánh giá năng lực đọc hiểu và ứng dụng ngữ liệu ngoài SGK.

  4. Phụ huynh học sinh: Giúp hiểu rõ hơn về vai trò của ngữ liệu ngoài SGK trong phát triển kỹ năng đọc hiểu của con em, từ đó phối hợp hỗ trợ học tập hiệu quả tại nhà.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần sử dụng ngữ liệu ngoài sách giáo khoa trong đánh giá năng lực đọc hiểu?
    Ngữ liệu ngoài SGK giúp đa dạng hóa nội dung, thể loại và hình thức đánh giá, kích thích tư duy sáng tạo và phát triển kỹ năng đọc hiểu toàn diện hơn cho học sinh.

  2. Ngữ liệu ngoài SGK gồm những loại nào phù hợp với học sinh lớp 3?
    Bao gồm văn bản văn học như truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, thơ ca, và văn bản thông tin như nhật ký, tin nhắn, bảng biểu, thuyết minh ngắn phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 3.

  3. Làm thế nào để giáo viên lựa chọn ngữ liệu ngoài SGK phù hợp?
    Giáo viên cần dựa vào tiêu chí về nội dung, thể loại, độ dài, tính hấp dẫn và phù hợp với chủ đề dạy học cũng như khả năng nhận thức của học sinh để lựa chọn ngữ liệu.

  4. Phương pháp đánh giá năng lực đọc hiểu qua ngữ liệu ngoài SGK được thực hiện như thế nào?
    Có thể áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng như trả lời câu hỏi mở, thảo luận nhóm, trình bày ý kiến cá nhân, làm bài tập thực hành với ngữ liệu ngoài SGK nhằm phát triển kỹ năng tư duy và vận dụng kiến thức.

  5. Làm sao để khuyến khích học sinh đọc ngữ liệu ngoài SGK thường xuyên?
    Tạo môi trường đọc tích cực tại trường và gia đình, tổ chức các câu lạc bộ đọc sách, hoạt động ngoại khóa liên quan đến đọc hiểu, đồng thời giáo viên cần hướng dẫn và tạo động lực cho học sinh.

Kết luận

  • Năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 3 tại huyện Thủy Nguyên, TP Hải Phòng còn nhiều hạn chế do việc sử dụng ngữ liệu ngoài SGK chưa đa dạng và hiệu quả.
  • Giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của ngữ liệu ngoài SGK nhưng chưa khai thác đầy đủ các dạng văn bản thơ, văn bản thông tin trong đánh giá.
  • Học sinh thiếu kỹ năng phản biện, thảo luận và vận dụng kiến thức đọc hiểu vào thực tiễn, chủ yếu dừng lại ở mức hiểu nội dung cơ bản.
  • Đề xuất xây dựng hệ thống ngữ liệu ngoài SGK phong phú, đào tạo nâng cao năng lực giáo viên và đổi mới phương pháp đánh giá nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu cho học sinh.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thực hiện các biện pháp đề xuất trong năm học tới, đồng thời mở rộng nghiên cứu áp dụng tại các địa bàn khác.

Hành động ngay: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên tiểu học cần phối hợp triển khai xây dựng và áp dụng hệ thống ngữ liệu ngoài SGK để nâng cao chất lượng dạy học và đánh giá năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 3.