Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, việc đổi mới giáo dục nhằm phát triển năng lực hành động, tính chủ động và sáng tạo của học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Đặc biệt, kỹ năng đọc hiểu (ĐH) văn bản được xem là năng lực cốt lõi, giúp học sinh không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn phát triển khả năng học tập suốt đời. Theo chương trình giáo dục phổ thông hiện hành, học sinh lớp 5 được tiếp cận với văn bản thơ – một thể loại văn học giàu tính nghệ thuật, đòi hỏi kỹ năng cảm thụ và phân tích sâu sắc. Tuy nhiên, thực trạng cho thấy kỹ năng ĐH văn bản thơ của học sinh lớp 5 còn nhiều hạn chế do hệ thống câu hỏi (CH) trong sách giáo khoa chưa đa dạng, chưa phát huy được tính sáng tạo và tư duy phản biện của học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp khai thác và sử dụng hệ thống câu hỏi dạy học để phát triển kỹ năng ĐH văn bản thơ cho học sinh lớp 5, qua đó nâng cao hiệu quả dạy học môn Tiếng Việt tại trường Tiểu học Nguyễn Thị Minh Khai, quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng. Nghiên cứu tập trung trong năm học 2018-2019, với phạm vi nội dung giới hạn trong chương trình dạy học văn bản thơ lớp 5. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực đọc hiểu, giúp học sinh tiếp cận sâu sắc hơn với văn bản thơ, đồng thời trang bị kỹ năng cần thiết cho học tập và cuộc sống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về vai trò của câu hỏi trong dạy học, lý thuyết đọc hiểu văn bản và đặc điểm của văn bản thơ. Theo Vygotsky, câu hỏi giúp mở rộng vùng phát triển gần nhất của học sinh, kích thích tư duy và phát triển kỹ năng nhận thức. Lý thuyết đọc hiểu văn bản của PISA nhấn mạnh đọc hiểu là quá trình hiểu, sử dụng và phản hồi lại văn bản nhằm phát triển tri thức và năng lực cá nhân. Văn bản thơ được xem là thể loại văn học trữ tình, có đặc trưng ngôn ngữ cô đọng, giàu hình ảnh và nhịp điệu, đòi hỏi kỹ năng phân tích, cảm thụ và phê bình sâu sắc.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Câu hỏi dạy học (CH): Là công cụ định hướng, kích thích tư duy, giúp học sinh lĩnh hội kiến thức và phát triển kỹ năng.
  • Kỹ năng đọc hiểu (ĐH): Quá trình nhận diện, giải mã, phân tích và đánh giá nội dung, hình thức của văn bản để tạo ra ý nghĩa.
  • Văn bản thơ: Thể loại văn học trữ tình, sử dụng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhịp điệu, có tính biểu cảm cao.
  • Phương pháp dạy học phát triển năng lực: Tập trung vào việc sử dụng câu hỏi để kích thích tư duy sáng tạo, phản biện và vận dụng kiến thức.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Khảo sát, thống kê: Thu thập và phân tích hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5, khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh về thực trạng dạy học đọc hiểu văn bản thơ.
  • Phân tích, tổng hợp: Nhận diện đặc điểm, ưu điểm và hạn chế của hệ thống câu hỏi hiện hành, từ đó đề xuất biện pháp cải tiến.
  • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện tại trường Tiểu học Nguyễn Thị Minh Khai với cỡ mẫu khoảng 60 học sinh lớp 5, chọn mẫu ngẫu nhiên theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện. Thời gian thực nghiệm kéo dài trong một học kỳ, đánh giá kết quả qua bài kiểm tra đọc hiểu và quan sát hoạt động học tập.
  • So sánh – đối chiếu: Đối chiếu các quan điểm lý luận trong nước và quốc tế về câu hỏi dạy học và kỹ năng đọc hiểu để làm cơ sở lý luận vững chắc cho đề xuất biện pháp.

Phương pháp phân tích dữ liệu chủ yếu là phân tích định tính kết hợp với thống kê mô tả, sử dụng bảng biểu để trình bày kết quả khảo sát và thực nghiệm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng khai thác hệ thống câu hỏi: Khoảng 75% giáo viên thường xuyên sử dụng câu hỏi khai thác đặc sắc nổi bật của các thể loại văn bản thơ, nhưng chỉ 45% câu hỏi đa dạng, phù hợp với các khâu của quá trình đọc hiểu. 80% câu hỏi kích thích tư duy nhưng chưa được khai thác triệt để để phát triển kỹ năng sáng tạo và phản biện của học sinh.

  2. Thực trạng đặt câu hỏi trong dạy học: 75% giáo viên hoàn toàn theo sách giáo khoa, chỉ 52% bổ sung thêm ít câu hỏi liên hệ thực tế. 100% giáo viên không soạn câu hỏi riêng cho phần tìm hiểu bài, dẫn đến học sinh thiếu cơ hội vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  3. Đánh giá về kỹ năng đọc hiểu của học sinh: 87,5% học sinh có khả năng đọc kỹ bài và tóm lược mục đích, ý nghĩa bài thơ; 75,6% nắm được nội dung và chi tiết; tuy nhiên chỉ 52,5% phát hiện được mâu thuẫn tiềm ẩn và logic trong văn bản, 45,1% hiểu được tư tưởng, tình cảm tác giả. Học sinh ít chủ động phản biện, đặt câu hỏi với giáo viên và bạn bè (82,5% không thường xuyên).

  4. Hiệu quả thực nghiệm: Sau khi áp dụng biện pháp khai thác và sử dụng hệ thống câu hỏi phát triển kỹ năng đọc hiểu, điểm trung bình bài kiểm tra của lớp thực nghiệm tăng 15% so với lớp đối chứng, tỷ lệ học sinh đạt mức khá giỏi tăng từ 40% lên 65%.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc sử dụng câu hỏi trong dạy học đọc hiểu văn bản thơ hiện nay còn hạn chế về tính đa dạng, tính sáng tạo và khả năng phân hóa đối tượng học sinh. Việc giáo viên chủ yếu dựa vào câu hỏi trong sách giáo khoa khiến học sinh thiếu cơ hội phát triển kỹ năng tư duy phản biện và sáng tạo. Điều này phù hợp với nhận định của các nghiên cứu trước đây về vai trò quan trọng của câu hỏi trong việc kích thích tư duy và phát triển năng lực học sinh.

Việc áp dụng hệ thống câu hỏi được thiết kế theo nguyên tắc phù hợp với lứa tuổi, tính đồng bộ, vừa sức và kích thích tính tích cực, sáng tạo của học sinh đã góp phần nâng cao hiệu quả học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình và tỷ lệ học sinh đạt chuẩn giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, minh họa rõ ràng tác động tích cực của biện pháp đề xuất.

Kết quả cũng cho thấy học sinh lớp 5 đã có khả năng đọc hiểu cơ bản nhưng còn yếu về phân tích hình tượng nghệ thuật và phê bình văn học, điều này đòi hỏi giáo viên cần tăng cường sử dụng câu hỏi phát triển kỹ năng cao hơn trong quá trình dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng, phù hợp với từng giai đoạn đọc hiểu: Thiết kế câu hỏi theo các cấp độ nhận thức từ nhận diện, hiểu, vận dụng đến sáng tạo, giúp học sinh phát triển toàn diện kỹ năng đọc hiểu văn bản thơ. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên và tổ chuyên môn.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng đặt câu hỏi cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp xây dựng và sử dụng câu hỏi phát triển năng lực học sinh, đặc biệt chú trọng kỹ năng kích thích tư duy phản biện và sáng tạo. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: Phòng Giáo dục quận, trường học.

  3. Khuyến khích giáo viên soạn thêm câu hỏi liên hệ thực tế, vận dụng kiến thức: Tạo điều kiện cho học sinh vận dụng kiến thức vào cuộc sống, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề thực tiễn. Thời gian: áp dụng trong từng tiết học. Chủ thể: giáo viên.

  4. Tổ chức các hoạt động thảo luận, tranh luận, phản biện trong lớp học: Tạo môi trường học tập tích cực, giúp học sinh phát huy tính chủ động, sáng tạo và kỹ năng giao tiếp. Thời gian: xuyên suốt năm học. Chủ thể: giáo viên, học sinh.

  5. Áp dụng đánh giá đa dạng, chú trọng đánh giá quá trình và sản phẩm học tập: Sử dụng các hình thức kiểm tra, đánh giá phát triển kỹ năng đọc hiểu như bài tập mở, thuyết trình, dự án nhỏ. Thời gian: theo kế hoạch kiểm tra định kỳ. Chủ thể: giáo viên, nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Tiểu học, đặc biệt bộ môn Tiếng Việt: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học đọc hiểu văn bản thơ, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển kỹ năng cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo bồi dưỡng giáo viên, đồng thời định hướng đổi mới chương trình và phương pháp dạy học phù hợp với yêu cầu phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Tiểu học và Giáo dục Tiểu học: Cung cấp tài liệu tham khảo về phương pháp nghiên cứu, thiết kế biện pháp sư phạm và thực nghiệm trong lĩnh vực phát triển kỹ năng đọc hiểu.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và ngôn ngữ học: Luận văn góp phần làm rõ vai trò của câu hỏi trong dạy học đọc hiểu văn bản thơ, mở rộng nghiên cứu về phương pháp phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng đọc hiểu văn bản thơ lại quan trọng đối với học sinh lớp 5?
    Kỹ năng này giúp học sinh không chỉ hiểu nội dung mà còn cảm nhận được giá trị nghệ thuật, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo, chuẩn bị nền tảng cho học tập các môn học khác và học tập suốt đời.

  2. Hệ thống câu hỏi hiện tại trong sách giáo khoa có những hạn chế gì?
    Câu hỏi còn đơn điệu, thiếu đa dạng về mức độ nhận thức, ít kích thích tư duy sáng tạo và phản biện, chủ yếu tập trung vào nội dung hiển ngôn, chưa phát huy được tính tích cực của học sinh.

  3. Làm thế nào để giáo viên xây dựng câu hỏi phát triển kỹ năng đọc hiểu hiệu quả?
    Giáo viên cần thiết kế câu hỏi theo các cấp độ nhận thức, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi, kết hợp câu hỏi nhận diện, phân tích, đánh giá và sáng tạo, đồng thời liên hệ thực tế để tăng tính hấp dẫn.

  4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu?
    Thực nghiệm được tiến hành tại trường Tiểu học Nguyễn Thị Minh Khai với cỡ mẫu khoảng 60 học sinh, so sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng qua bài kiểm tra đọc hiểu, đánh giá sự thay đổi về kỹ năng.

  5. Các biện pháp đề xuất có thể áp dụng ở những trường khác không?
    Các biện pháp có tính khả thi và thực tiễn cao, phù hợp với đặc điểm chung của học sinh tiểu học, do đó có thể áp dụng rộng rãi tại các trường tiểu học khác nhằm nâng cao kỹ năng đọc hiểu văn bản thơ.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của câu hỏi trong phát triển kỹ năng đọc hiểu văn bản thơ cho học sinh lớp 5, đồng thời chỉ ra thực trạng hạn chế trong việc khai thác và sử dụng câu hỏi hiện nay.
  • Đã đề xuất hệ thống biện pháp khai thác và sử dụng câu hỏi phù hợp với đặc điểm tâm lý, trình độ học sinh, đảm bảo tính đồng bộ, vừa sức và kích thích sáng tạo, tích cực của học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh hiệu quả của biện pháp đề xuất qua việc nâng cao điểm số và kỹ năng đọc hiểu của học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần đổi mới phương pháp dạy học Tiếng Việt, đặc biệt trong dạy học văn bản thơ, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực học sinh.
  • Đề nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục ứng dụng và phát triển các biện pháp này trong thực tiễn giáo dục tiểu học.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên triển khai áp dụng hệ thống câu hỏi đa dạng trong dạy học, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng nâng cao kỹ năng đặt câu hỏi để nâng cao chất lượng dạy học đọc hiểu văn bản thơ.