Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và xu hướng chuyển đổi số toàn cầu, hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) ngày càng trở nên thiết yếu đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, đặc biệt là Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) – trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước với dân số khoảng 13 triệu người, nhu cầu thanh toán hàng hóa, dịch vụ rất lớn, tạo điều kiện thuận lợi để phát triển TTKDTM. Giai đoạn 2016-2019, TP.HCM đã chứng kiến sự tăng trưởng mạnh mẽ về số lượng thẻ thanh toán, máy POS, giao dịch thanh toán điện tử và khách hàng sử dụng dịch vụ thanh toán qua Internet và Mobile Banking. Cụ thể, số lượng thẻ lưu hành tăng từ 10,7 triệu lên 14,2 triệu thẻ, số máy POS tăng 1,4 lần, số lượng giao dịch thanh toán qua POS tăng gấp 3,7 lần, và số khách hàng sử dụng dịch vụ thanh toán điện tử qua Internet Banking và Mobile Banking tăng lần lượt 2,3 và 2,6 lần.

Tuy nhiên, việc phát triển TTKDTM tại TP.HCM vẫn còn nhiều hạn chế do thói quen sử dụng tiền mặt của người dân, sự phân bố chưa đồng đều của mạng lưới tổ chức tín dụng, cũng như các rào cản về công nghệ và chính sách. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động TTKDTM trên địa bàn TP.HCM trong giai đoạn 2016-2019, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm thúc đẩy phát triển TTKDTM, góp phần thực hiện thành công Đề án phát triển TTKDTM giai đoạn 2016-2020 của Chính phủ. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM và các đơn vị liên quan định hướng phát triển hệ thống thanh toán hiện đại, nâng cao trải nghiệm người dùng và thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt trong lĩnh vực công và dân sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thanh toán không dùng tiền mặt, bao gồm:

  • Khái niệm thanh toán không dùng tiền mặt: Theo định nghĩa của Nghị định 101/2012/NĐ-CP, TTKDTM là dịch vụ thanh toán qua tài khoản hoặc các dịch vụ thanh toán không qua tài khoản mà không sử dụng tiền mặt trực tiếp. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của ngân hàng như trung tâm thanh toán và sự vận động độc lập của tiền tệ trong hệ thống thanh toán.

  • Các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động TTKDTM: Bao gồm yếu tố tâm lý, thói quen và trình độ khách hàng; công nghệ ngân hàng; mạng lưới thanh toán; đội ngũ nhân viên; chính sách, chiến lược kinh doanh; và môi trường pháp luật. Các nghiên cứu trước đây chỉ ra rằng niềm tin, nhận thức tiện ích, bảo mật thông tin và sự đa dạng dịch vụ là những nhân tố quyết định sự chấp nhận và sử dụng TTKDTM.

  • Kinh nghiệm quốc tế: Nghiên cứu các mô hình phát triển TTKDTM tại Thụy Điển, Bỉ, Pháp, Canada, Hàn Quốc và Trung Quốc cho thấy vai trò của chính sách hành chính, phát triển hạ tầng kỹ thuật, khuyến khích sử dụng thẻ và thanh toán di động, cũng như sự đồng thuận xã hội trong việc chuyển đổi sang xã hội không tiền mặt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng nhằm phân tích toàn diện thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển TTKDTM tại TP.HCM.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Số liệu thứ cấp thu thập từ báo cáo của Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM, các tổ chức tín dụng, các tạp chí chuyên ngành và các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước.
    • Số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát trực tiếp với cán bộ, nhân viên ngân hàng và công ty trung gian thanh toán tại TP.HCM.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân tích định tính: Tổng hợp, luận giải các tài liệu, dữ liệu và kết quả khảo sát để nhận diện các vấn đề, nguyên nhân và khoảng trống nghiên cứu.
    • Phân tích định lượng: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu khảo sát, thống kê mô tả, so sánh tốc độ tăng trưởng các chỉ số thanh toán không dùng tiền mặt trong giai đoạn 2016-2019.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát tập trung tại các đầu mối ngân hàng và công ty trung gian thanh toán, đảm bảo thu nhận đầy đủ ý kiến của cán bộ, nhân viên trực tiếp tham gia hoạt động TTKDTM.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu trong giai đoạn 2016-2019, giai đoạn thực hiện Đề án phát triển TTKDTM của Chính phủ, nhằm đánh giá hiệu quả và đề xuất giải pháp phù hợp cho giai đoạn tiếp theo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng số lượng thẻ và giao dịch thanh toán thẻ: Số lượng thẻ lưu hành tại TP.HCM tăng từ 10,7 triệu thẻ năm 2016 lên 14,2 triệu thẻ năm 2019, tương đương mức tăng 32,7%. Số lượng giao dịch thanh toán qua máy POS tăng gấp 3,7 lần, từ 9,6 triệu giao dịch lên 35,8 triệu giao dịch, với tốc độ tăng trưởng bình quân 55,21%/năm. Doanh số thanh toán qua POS cũng tăng gấp 4,2 lần, đạt gần 97.400 tỷ đồng năm 2019.

  2. Phát triển dịch vụ thanh toán điện tử: Số lượng khách hàng sử dụng Internet Banking tăng từ 1,44 triệu lên 3,37 triệu khách hàng, tăng 134%. Khách hàng sử dụng Mobile Banking tăng từ 0,8 triệu lên 2,1 triệu, tăng 161%. Số lượng giao dịch thanh toán qua Internet và Mobile cũng tăng mạnh, trong đó giao dịch qua Mobile tăng gấp 7,8 lần, đạt gần 40 triệu giao dịch năm 2019.

  3. Mạng lưới hạ tầng thanh toán: Số lượng máy POS tăng từ 35.200 lên 49.500 máy, tăng 40,6%. Tỷ lệ máy POS kết nối liên thông giữa các ngân hàng đạt 97% năm 2019, tăng từ 89,6% năm 2016, tạo thuận lợi cho giao dịch liên ngân hàng. Mạng lưới chi nhánh và điểm giao dịch ngân hàng phân bố chưa đồng đều, tập trung chủ yếu ở khu vực nội thành, hạn chế khả năng tiếp cận dịch vụ của người dân ngoại thành.

  4. Hạn chế và nguyên nhân: Mặc dù có sự phát triển nhanh, TTKDTM tại TP.HCM vẫn gặp nhiều khó khăn như thói quen sử dụng tiền mặt còn phổ biến, đặc biệt ở khu vực nông thôn và vùng sâu vùng xa; nhận thức và niềm tin của người dân về dịch vụ còn hạn chế; hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ; và các rào cản về chính sách, pháp luật chưa đủ mạnh để thúc đẩy chuyển đổi nhanh chóng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy TP.HCM đã đạt được nhiều thành tựu trong phát triển TTKDTM, đặc biệt là sự tăng trưởng vượt bậc về số lượng thẻ, giao dịch qua POS và thanh toán điện tử. Sự phát triển này phù hợp với xu hướng toàn cầu và kinh nghiệm quốc tế, trong đó việc đa dạng hóa phương tiện thanh toán và nâng cao hạ tầng kỹ thuật đóng vai trò then chốt.

Tuy nhiên, các hạn chế về thói quen tiêu dùng và nhận thức của người dân là rào cản lớn nhất, tương tự như các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam và các nước đang phát triển. Việc phân bố mạng lưới ngân hàng chưa đồng đều cũng làm giảm khả năng tiếp cận dịch vụ, đặc biệt ở các khu vực ngoại thành và vùng sâu vùng xa. So với các quốc gia phát triển như Thụy Điển hay Canada, TP.HCM cần có các chính sách hành chính mạnh mẽ hơn để thay đổi thói quen sử dụng tiền mặt, đồng thời tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức và niềm tin của người dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ tăng trưởng số lượng thẻ, giao dịch POS, khách hàng sử dụng Internet và Mobile Banking, cũng như bản đồ phân bố mạng lưới ngân hàng để minh họa rõ ràng các xu hướng và điểm nghẽn hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển hạ tầng dùng chung phục vụ TTKDTM

    • Mở rộng mạng lưới máy POS và các điểm chấp nhận thanh toán tại các khu vực ngoại thành và vùng sâu vùng xa.
    • Tăng cường kết nối liên thông giữa các ngân hàng và tổ chức trung gian thanh toán để tạo thuận lợi cho giao dịch liên ngân hàng.
    • Thời gian thực hiện: 2021-2023. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM phối hợp với các ngân hàng thương mại.

  2. Phòng ngừa, hạn chế rủi ro trong TTKDTM

    • Nâng cao bảo mật thông tin và an toàn giao dịch qua việc áp dụng các tiêu chuẩn kỹ thuật mới như thẻ chip nội địa và mã QR Code thống nhất.
    • Tăng cường giám sát, xử lý kịp thời các sự cố công nghệ và khiếu nại khách hàng để duy trì niềm tin.
    • Thời gian thực hiện: 2021-2022. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.

  3. Tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ TTKDTM cho người dân

    • Đẩy mạnh phát triển các dịch vụ thanh toán qua điện thoại di động, Internet Banking với giao diện thân thiện, dễ sử dụng.
    • Mở rộng mạng lưới chi nhánh, điểm giao dịch tại các khu vực chưa được phục vụ đầy đủ.
    • Thời gian thực hiện: 2021-2024. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng thương mại, công ty trung gian thanh toán.

  4. Nâng cao nhận thức và thay đổi thói quen người dân về TTKDTM

    • Triển khai các chương trình truyền thông, giáo dục về lợi ích và cách sử dụng TTKDTM, đặc biệt tập trung vào nhóm người cao tuổi, vùng nông thôn.
    • Khuyến khích người dân sử dụng dịch vụ qua các ưu đãi, giảm phí, hoàn tiền khi thanh toán không dùng tiền mặt.
    • Thời gian thực hiện: liên tục từ 2021. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân TP.HCM, Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức cung ứng dịch vụ.

  5. Khuyến nghị chính sách hành chính hỗ trợ phát triển TTKDTM

    • Áp dụng các biện pháp hành chính bắt buộc trong lĩnh vực công như giáo dục, y tế, điện, nước để thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt.
    • Hoàn thiện khung pháp lý, giảm thủ tục hành chính, tạo môi trường thuận lợi cho các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán phát triển.
    • Thời gian thực hiện: 2021-2023. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân TP.HCM, các sở ngành liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM và các ngân hàng thương mại

    • Lợi ích: Định hướng phát triển hệ thống thanh toán, nâng cao hiệu quả hoạt động TTKDTM, cải thiện trải nghiệm khách hàng.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch mở rộng mạng lưới POS, phát triển sản phẩm thanh toán điện tử.

  2. Các tổ chức trung gian thanh toán và công ty công nghệ tài chính (Fintech)

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng thị trường, nhu cầu và thách thức để phát triển sản phẩm phù hợp, tăng cường hợp tác với ngân hàng.
    • Use case: Phát triển ứng dụng thanh toán di động, ví điện tử, tích hợp QR Code.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và chính quyền địa phương

    • Lợi ích: Xây dựng chính sách, quy định thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt, nâng cao hiệu quả quản lý và giám sát.
    • Use case: Triển khai các chương trình thanh toán điện tử trong lĩnh vực công, giáo dục, y tế.

  4. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực tài chính - ngân hàng và kinh tế số

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn, phân tích chuyên sâu về phát triển TTKDTM tại TP.HCM, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.
    • Use case: Phát triển các đề tài nghiên cứu về chuyển đổi số trong lĩnh vực thanh toán, tài chính toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thanh toán không dùng tiền mặt là gì?
    Thanh toán không dùng tiền mặt là hình thức thanh toán qua tài khoản hoặc các dịch vụ thanh toán không sử dụng tiền mặt trực tiếp, bao gồm thanh toán thẻ, chuyển khoản, thanh toán điện tử qua Internet hoặc điện thoại di động. Ví dụ, thanh toán qua máy POS hoặc Mobile Banking là các hình thức phổ biến.

  2. Tại sao TP.HCM cần đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt?
    TP.HCM là trung tâm kinh tế lớn với nhu cầu thanh toán cao. Việc đẩy mạnh TTKDTM giúp tăng tính minh bạch, giảm rủi ro, tiết kiệm chi phí và thúc đẩy phát triển kinh tế số. Ngoài ra, theo Đề án phát triển TTKDTM giai đoạn 2016-2020, TP.HCM cần đạt tỷ trọng tiền mặt dưới 10% tổng phương tiện thanh toán.

  3. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến việc sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt?
    Các yếu tố chính gồm tâm lý, thói quen và trình độ khách hàng; công nghệ ngân hàng; mạng lưới thanh toán; đội ngũ nhân viên; chính sách kinh doanh; và môi trường pháp luật. Niềm tin và nhận thức tiện ích là yếu tố quyết định sự chấp nhận dịch vụ.

  4. Các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt phổ biến tại TP.HCM hiện nay?
    Thanh toán thẻ qua máy POS, thanh toán qua Internet Banking, Mobile Banking và ví điện tử là các hình thức phổ biến. Trong đó, thanh toán qua Mobile Banking có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất do tính tiện lợi và khả năng sử dụng mọi lúc mọi nơi.

  5. Làm thế nào để người dân thay đổi thói quen sử dụng tiền mặt sang thanh toán không dùng tiền mặt?
    Cần có các chương trình truyền thông nâng cao nhận thức, ưu đãi khuyến khích sử dụng dịch vụ, phát triển hạ tầng thanh toán dễ tiếp cận, đồng thời áp dụng các biện pháp hành chính trong lĩnh vực công để tạo thói quen mới. Ví dụ, thanh toán học phí, viện phí qua ngân hàng sẽ giúp người dân quen dần với hình thức thanh toán này.

Kết luận

  • TTKDTM tại TP.HCM giai đoạn 2016-2019 phát triển mạnh mẽ với sự tăng trưởng vượt bậc về số lượng thẻ, giao dịch POS và thanh toán điện tử.
  • Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển TTKDTM bao gồm thói quen người dùng, công nghệ, mạng lưới thanh toán và chính sách pháp luật.
  • TP.HCM cần học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đồng thời áp dụng các giải pháp phù hợp để thúc đẩy chuyển đổi sang xã hội không tiền mặt.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển hạ tầng, nâng cao bảo mật, mở rộng tiếp cận dịch vụ và thay đổi nhận thức người dân là then chốt.
  • Nghiên cứu là cơ sở quan trọng cho Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM và các đơn vị liên quan trong việc hoạch định chính sách và chiến lược phát triển TTKDTM trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan, tổ chức liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu để hoàn thiện hệ sinh thái thanh toán không dùng tiền mặt tại TP.HCM.