I. Tổng Quan Các Tình Tiết Loại Trừ Trách Nhiệm Hình Sự
Các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự là một chế định không thể thiếu trong luật hình sự của mỗi quốc gia. Nó có quan hệ chặt chẽ với chế định trách nhiệm hình sự cũng như các chế định khác để tạo thành cơ sở pháp lý hoàn chỉnh cho việc truy cứu trách nhiệm hình sự. Chế định này góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ quyền bình đẳng giữa các dân tộc, các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, bảo vệ trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trên con đường đổi mới.
1.1. Các Cách Hiểu Khác Nhau Về Loại Trừ Trách Nhiệm Hình Sự
Các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự có thể được hiểu theo nghĩa không bao gồm các trường hợp không có trách nhiệm hình sự. Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam của Khoa Luật thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội (2003) khẳng định các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự còn bao gồm cả "Sự kiện bất ngờ; tuổi chịu trách nhiệm hình sự; không có năng lực trách nhiệm hình sự…" Nhiều tác giả xác định các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự, bao gồm: tình tiết chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự; tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự; tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi không đáng kể; sự kiện bất ngờ; tình trạng bất khả kháng; phòng vệ chính đáng; tình thế cấp thiết; bắt người phạm tội quả tang hoặc đang bị truy nã; chấp hành chỉ thị, mệnh lệnh của cấp trên; rủi ro chấp nhận được về kinh tế hoặc nghề nghiệp.
1.2. Phân Biệt Loại Trừ Trách Nhiệm Không Có TNHH và Miễn TNHH
Các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự có bản chất pháp lý khác biệt đối với những trường hợp không có trách nhiệm hình sự hoặc được miễn trách nhiệm hình sự. Hành vi mà người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự thực hiện đã thỏa mãn các dấu hiệu pháp lý của một cấu thành tội phạm tương ứng được PLHS quy định phải chịu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, do có những điều kiện nhất định và xét thấy không cần thiết phải truy cứu trách nhiệm hình sự nên họ được miễn trách nhiệm hình sự. Hậu quả pháp lý đối với người được miễn trách nhiệm hình sự là “miễn bị kết tội, miễn phải chịu biện pháp cưỡng chế của trách nhiệm hình sự và miễn bị mang án tích". Ngược lại, khi có tình tiết loại trừ, người có hành vi gây thiệt hại cho xã hội được quy định trong luật hình sự không phải chịu trách nhiệm hình sự do động cơ của hành vi đã làm mất tính tội phạm.
II. Các Vấn Đề Thiếu Thống Nhất về Tình Tiết Loại Trừ TNHH
Hiện nay, vẫn còn nhiều tranh luận về phạm vi các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự. Các quy định hiện hành về phòng vệ chính đáng và tình thế cấp thiết vẫn chưa được nhận thức và áp dụng thống nhất. Hơn nữa, việc Dự thảo BLHS (sửa đổi) đã quy định thêm một số trường hợp cùng với phòng vệ chính đáng và tình thế cấp thiết trong chương mới - chương IV - “Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự” cũng đòi hỏi có sự nghiên cứu về các trường hợp bổ sung này để làm rõ hơn chế định “các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự".
2.1. Thực Tiễn Áp Dụng Phòng Vệ Chính Đáng và Tình Thế Cấp Thiết
Bản thân hai tình tiết được quy định trong BLHS hiện hành (phòng vệ chính đáng và tình thế cấp thiết) vẫn còn nhận thức và áp dụng chưa thống nhất; bên cạnh đó, phạm vi các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự gồm những trường hợp nào vẫn còn nhiều tranh luận. Việc Dự thảo BLHS (sửa đổi) đã quy định thêm một số trường hợp cùng với phòng vệ chính đáng (PVCĐ) và tình thế cấp thiết (TTCT) trong chương mới - chương IV - “Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự” cũng đòi hỏi có sự nghiên cứu về các trường hợp bổ sung này để làm rõ hơn chế định “các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự”.
2.2. Các Quan Điểm Khác Nhau Về Phạm Vi Tình Tiết Loại Trừ TNHH
Nhiều nhà khoa học pháp lý có các quan điểm khác nhau về phạm vi của các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự. Một số cho rằng chỉ nên giới hạn ở phòng vệ chính đáng và tình thế cấp thiết, trong khi những người khác lại mở rộng bao gồm cả sự kiện bất ngờ, tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự, và các trường hợp tương tự. Sự khác biệt này gây khó khăn cho việc áp dụng luật trong thực tế, và đòi hỏi cần có một sự thống nhất cao hơn trong việc giải thích và áp dụng các quy định pháp luật.
III. Các Tình Tiết Loại Trừ TNHH Quan Trọng Trong Luật Hình Sự
Một số tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự quan trọng được quy định trong luật hình sự bao gồm: phòng vệ chính đáng, tình thế cấp thiết, sự kiện bất ngờ, tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự, và rủi ro nghề nghiệp. Mỗi tình tiết có các điều kiện áp dụng riêng, và việc xác định chính xác các điều kiện này là rất quan trọng để đảm bảo sự công bằng trong quá trình xét xử. Các tình tiết này giúp bảo vệ quyền lợi của người dân, đồng thời đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật.
3.1. Phòng Vệ Chính Đáng Điều Kiện và Giới Hạn Áp Dụng
Phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả lại một cách tương xứng với hành vi xâm hại đang diễn ra, nhằm bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, của cá nhân hoặc của người khác. Điều kiện để được coi là phòng vệ chính đáng là hành vi xâm hại phải là hành vi trái pháp luật, đang diễn ra và có tính chất nguy hiểm thực sự. Mức độ chống trả phải tương xứng với mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại, không được vượt quá giới hạn cần thiết.
3.2. Tình Thế Cấp Thiết Căn Cứ và Phạm Vi Loại Trừ TNHH
Tình thế cấp thiết là tình thế mà một người phải thực hiện hành vi gây thiệt hại cho người khác hoặc cho xã hội để tránh một nguy cơ thực tế đang đe dọa trực tiếp lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, của cá nhân hoặc của người khác. Điều kiện để được coi là tình thế cấp thiết là phải có một nguy cơ thực tế đang đe dọa, và hành vi gây thiệt hại phải là hành vi duy nhất có thể tránh được nguy cơ đó. Mức độ thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn mức độ thiệt hại có thể xảy ra nếu không có hành vi đó.
3.3. Gây Thiệt Hại Khi Bắt Giữ Người Phạm Tội
Gây thiệt hại khi bắt giữ người phạm tội là tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự cho phép mọi người có quyền được gây thiệt hại cho người phạm tội để bắt giữ người này giao họ cho cơ quan có thẩm quyền và ngăn chặn họ tiếp tục phạm tội khi không còn cách khác. BLHS Liên bang Nga gọi đây là trường hợp “gây thiệt hại trong khi bắt giữ người phạm pháp” (Điều 38); còn BLHS Thụy Điển gọi đây là trường hợp “dùng vũ lực để ngăn chặn việc bỏ trốn hoặc duy trì trật tự” (Điều 2 chương 24); BLHS Canada gọi đây là trường hợp “bảo vệ những người thực thi thẩm quyền” (Điều 25)
IV. Hoàn Thiện Chế Định Các Tình Tiết Loại Trừ TNHH
Để hoàn thiện chế định các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam, cần có sự thống nhất về mặt lý luận và thực tiễn trong việc giải thích và áp dụng các quy định liên quan. Đồng thời, cần bổ sung thêm các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự mới, phù hợp với yêu cầu của thực tiễn xã hội. Việc hoàn thiện chế định này sẽ góp phần bảo vệ quyền lợi của người dân, đồng thời đảm bảo tính nghiêm minh và công bằng của pháp luật.
4.1. Nghiên Cứu So Sánh Luật Hình Sự Các Nước Về Loại Trừ TNHH
Nghiên cứu so sánh luật hình sự của các nước khác nhau về các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự có thể cung cấp những kinh nghiệm quý báu cho việc hoàn thiện chế định này trong luật hình sự Việt Nam. Cần xem xét các quy định của luật hình sự các nước về phòng vệ chính đáng, tình thế cấp thiết, và các tình tiết tương tự, để có thể học hỏi và áp dụng một cách phù hợp.
4.2. Đề Xuất Sửa Đổi Bổ Sung Các Quy Định Về Loại Trừ TNHH
Dựa trên kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn, cần đề xuất các sửa đổi, bổ sung đối với các quy định của luật hình sự về các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự. Các sửa đổi, bổ sung này phải đảm bảo tính hợp lý, công bằng, và phù hợp với yêu cầu của thực tiễn xã hội. Cần xem xét bổ sung các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự mới, như rủi ro nghề nghiệp, sự kiện bất khả kháng, và các trường hợp tương tự.
