Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, việc phát triển năng lực tư duy phê phán (TDPP) cho học sinh tiểu học trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng dạy và học. Theo khảo sát tại Trường Tiểu học Nam Sơn, huyện An Dương, Hải Phòng, có khoảng 85% học sinh lớp 4, 5 thể hiện sự hứng thú cao với môn Toán, đặc biệt là các bài toán có lời văn. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều học sinh còn gặp khó khăn trong việc phân loại bài toán, lựa chọn phương pháp giải và tự phát hiện lỗi sai trong quá trình giải toán. Mục tiêu nghiên cứu nhằm bồi dưỡng TDPP cho học sinh lớp 4, 5 thông qua dạy học giải toán có lời văn, góp phần nâng cao năng lực giải quyết vấn đề và phát triển tư duy toàn diện. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình Toán lớp 4, 5 tại một số trường tiểu học ở Hải Phòng trong năm học 2023-2024. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để xây dựng các biện pháp rèn luyện TDPP, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán, góp phần phát triển năng lực tư duy cho học sinh tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về tư duy và TDPP, trong đó:

  • Lý thuyết về tư duy: Tư duy được hiểu là quá trình nhận thức bậc cao, phản ánh hiện thực khách quan qua các thao tác như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa và khái quát hóa. Các thao tác này là nền tảng để phát triển TDPP cho học sinh.

  • Lý thuyết về tư duy phê phán: TDPP là khả năng suy nghĩ có hệ thống, cân nhắc, đánh giá thông tin một cách thận trọng dựa trên các tiêu chuẩn logic và bằng chứng. TDPP bao gồm hai thành tố chính: khuynh hướng, thái độ và kỹ năng tư duy phê phán.

  • Mô hình dạy học phát triển TDPP: Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, chú trọng tổ chức các hoạt động tranh luận, đặt câu hỏi, phân tích và tự kiểm tra trong quá trình giải toán có lời văn nhằm phát triển năng lực tư duy phê phán.

Các khái niệm chính bao gồm: thao tác tư duy cơ bản (phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa), TDPP, năng lực giải quyết vấn đề, dạy học giải toán có lời văn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu chuyên ngành về tư duy, TDPP, dạy học Toán tiểu học và các nghiên cứu liên quan.

  • Phương pháp điều tra thực tế: Quan sát các tiết dạy và học tập tại Trường Tiểu học Nam Sơn, thu thập dữ liệu từ 4 giáo viên và 530 học sinh lớp 4, 5 thông qua phiếu khảo sát và phỏng vấn.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp rèn luyện TDPP trong dạy học giải toán có lời văn, đánh giá kết quả qua so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Xử lý số liệu định lượng và định tính, so sánh kết quả thực nghiệm với nhóm đối chứng.

Cỡ mẫu gồm 4 giáo viên và 530 học sinh lớp 4, 5 được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại trường tiểu học Nam Sơn, Hải Phòng. Thời gian nghiên cứu từ tháng 11/2023 đến tháng 4/2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển TDPP của học sinh: Khoảng 85% học sinh thể hiện sự hứng thú với môn Toán, tuy nhiên chỉ có khoảng 30% học sinh thực hiện đầy đủ các yêu cầu của giáo viên trong các hoạt động học tập. Khoảng 4,7% học sinh có khả năng tự phát hiện và sửa lỗi sai khi giải toán.

  2. Khó khăn trong giải toán có lời văn: 22,2% giáo viên cho biết học sinh gặp khó khăn nhiều nhất ở dạng bài toán tìm hai số khi biết tổng và tỉ số, tiếp theo là dạng bài tính chu vi, diện tích chiếm 13,8%. Học sinh còn hạn chế trong việc phân loại bài toán và lựa chọn phương pháp giải phù hợp.

  3. Hoạt động dạy học của giáo viên: 22,2% giáo viên tạo điều kiện cho học sinh tự lực giải toán, 13,8% tổ chức cho học sinh đưa ra bài toán tổng quát, 11,1% tạo điều kiện cho học sinh trình bày và nhận xét lời giải của nhau. Tuy nhiên, chưa có hoạt động nào được thực hiện đồng đều và thường xuyên.

  4. Hiệu quả thực nghiệm: Sau khi áp dụng các biện pháp rèn luyện TDPP, kết quả kiểm tra của lớp thực nghiệm tăng trung bình 15% so với lớp đối chứng, đặc biệt ở kỹ năng phân tích đề bài và tự phát hiện lỗi sai.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc rèn luyện TDPP thông qua dạy học giải toán có lời văn giúp học sinh phát triển năng lực tư duy toàn diện, tăng khả năng tự học và tự kiểm tra. Các thao tác tư duy cơ bản như phân tích, tổng hợp, so sánh được củng cố qua các hoạt động tranh luận, đặt câu hỏi và phân loại bài toán. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm của Paul – Elder về vai trò của TDPP trong giáo dục.

Biểu đồ so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm minh họa rõ sự tiến bộ của học sinh lớp thực nghiệm, đặc biệt ở các kỹ năng tư duy phê phán. Tuy nhiên, việc phát triển TDPP còn gặp khó khăn do hạn chế về thời gian, phương pháp dạy học và năng lực của giáo viên. Do đó, cần có sự đầu tư bài bản hơn về đào tạo giáo viên và xây dựng tài liệu phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên về TDPP: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp rèn luyện TDPP trong dạy học giải toán có lời văn, nhằm nâng cao năng lực sư phạm và kỹ năng tổ chức hoạt động học tập tích cực. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Phát triển tài liệu dạy học tích hợp TDPP: Soạn thảo và biên soạn bộ tài liệu bài tập giải toán có lời văn kèm theo các câu hỏi phát triển tư duy phê phán, phù hợp với đặc điểm nhận thức học sinh lớp 4, 5. Thời gian hoàn thành trong 1 năm, do nhà xuất bản giáo dục chủ trì.

  3. Tổ chức các hoạt động học tập tương tác, tranh luận: Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp dạy học hợp tác nhóm, tổ chức tranh luận, đặt câu hỏi trong giờ học để phát triển kỹ năng tư duy phê phán cho học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh tự phát hiện lỗi sai lên trên 20% trong vòng 1 năm.

  4. Đánh giá và theo dõi thường xuyên năng lực TDPP của học sinh: Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực TDPP trong môn Toán, áp dụng kiểm tra định kỳ để điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian áp dụng từ năm học 2024-2025, do các trường tiểu học phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt các biện pháp rèn luyện TDPP trong dạy học giải toán có lời văn, áp dụng vào thực tế giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng lực tư duy cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với yêu cầu đổi mới.

  3. Sinh viên sư phạm: Tham khảo lý thuyết và phương pháp nghiên cứu về TDPP, chuẩn bị kiến thức và kỹ năng sư phạm cần thiết cho công tác giảng dạy tương lai.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Khai thác dữ liệu thực nghiệm và các biện pháp đề xuất để phát triển nghiên cứu sâu hơn về phát triển năng lực tư duy và đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy phê phán là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Toán tiểu học?
    TDPP là khả năng suy nghĩ có hệ thống, đánh giá thông tin một cách thận trọng để đưa ra quyết định hợp lý. Trong dạy học Toán tiểu học, TDPP giúp học sinh phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, tránh học vẹt và nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Làm thế nào để rèn luyện TDPP cho học sinh lớp 4, 5 qua giải toán có lời văn?
    Thông qua việc tổ chức các hoạt động phân tích đề bài, tranh luận, đặt câu hỏi và tự kiểm tra lỗi sai trong quá trình giải toán, học sinh được phát triển kỹ năng tư duy phê phán một cách tự nhiên và hiệu quả.

  3. Các thao tác tư duy cơ bản nào hỗ trợ phát triển TDPP?
    Bao gồm phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa và khái quát hóa. Những thao tác này giúp học sinh hiểu sâu sắc vấn đề, lựa chọn phương pháp giải phù hợp và đánh giá kết quả chính xác.

  4. Khó khăn phổ biến của giáo viên khi dạy học phát triển TDPP là gì?
    Giáo viên thường gặp khó khăn trong việc phân loại học sinh theo năng lực, xây dựng tình huống học tập phù hợp, đánh giá năng lực TDPP và thiếu thời gian cũng như tài liệu hỗ trợ.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc rèn luyện TDPP trong dạy học?
    Có thể sử dụng các bài kiểm tra kỹ năng tư duy, quan sát quá trình học tập, thu thập phản hồi từ học sinh và giáo viên, so sánh kết quả học tập trước và sau khi áp dụng các biện pháp rèn luyện TDPP.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ vai trò quan trọng của tư duy phê phán trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 4, 5 qua dạy học giải toán có lời văn.
  • Thực trạng tại một số trường tiểu học Hải Phòng cho thấy học sinh còn nhiều hạn chế trong kỹ năng tư duy phê phán, đặc biệt là tự phát hiện và sửa lỗi sai.
  • Các biện pháp rèn luyện TDPP như rèn luyện thao tác tư duy cơ bản, tổ chức tranh luận, đặt câu hỏi và phân loại bài toán đã được áp dụng và cho kết quả tích cực.
  • Đề xuất xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu dạy học tích hợp TDPP và tổ chức đánh giá thường xuyên năng lực tư duy cho học sinh.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đa dạng hóa phương pháp dạy học nhằm nâng cao hiệu quả phát triển TDPP trong giáo dục tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đề xuất, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.