Tổng quan nghiên cứu

Việc bảo vệ quyền con người (QCN) là một trong những nhiệm vụ trọng yếu của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, được ghi nhận rõ trong Hiến pháp năm 2013 và các văn bản pháp luật liên quan. Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017, đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ QCN thông qua các quy định về tội phạm và trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội phát triển, tình hình tội phạm ngày càng phức tạp với nhiều thủ đoạn tinh vi, đòi hỏi sự hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật hình sự nhằm bảo vệ QCN một cách toàn diện và hiệu quả hơn.

Luận văn tập trung nghiên cứu bảo vệ QCN bằng chế định lớn về tội phạm trong Phần chung BLHS Việt Nam, dựa trên thực tiễn xét xử tại tỉnh Hà Giang giai đoạn 2018-2022. Qua đó, luận văn nhằm làm rõ các quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực trạng áp dụng, chỉ ra những tồn tại, hạn chế và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả bảo vệ QCN trong lĩnh vực hình sự. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định về khái niệm tội phạm, phân loại tội phạm, lỗi hình sự, đồng phạm, tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm và các giai đoạn thực hiện tội phạm trong Phần chung BLHS.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự, bảo đảm quyền và tự do cơ bản của con người được tôn trọng và bảo vệ, đồng thời nâng cao hiệu quả công tác phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm tại địa phương và trên phạm vi toàn quốc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp luật hình sự hiện đại, trong đó tập trung vào:

  • Lý thuyết về quyền con người (QCN): QCN được hiểu là những bảo đảm pháp lý toàn cầu nhằm bảo vệ cá nhân và nhóm chống lại các hành vi xâm phạm nhân phẩm, tự do và các quyền cơ bản khác. Ở Việt Nam, QCN được ghi nhận trong Hiến pháp 2013 và các văn bản pháp luật liên quan.

  • Lý thuyết về chế định lớn về tội phạm trong luật hình sự: Chế định lớn về tội phạm bao gồm khái niệm tội phạm và các chế định nhỏ như phân loại tội phạm, lỗi hình sự, đồng phạm, các giai đoạn thực hiện tội phạm, tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để bảo vệ QCN thông qua việc xác định rõ hành vi nguy hiểm cho xã hội và trách nhiệm hình sự của chủ thể.

  • Khái niệm và đặc điểm của tội phạm: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm các quyền và lợi ích hợp pháp của con người và xã hội.

  • Nguyên tắc trách nhiệm hình sự do lỗi: Lỗi là yếu tố bắt buộc để xác định trách nhiệm hình sự, thể hiện thái độ tâm lý của người phạm tội đối với hành vi và hậu quả.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp tổng hợp và phân tích: Thu thập, hệ thống hóa các quy định pháp luật, tài liệu khoa học và số liệu thực tiễn xét xử tại tỉnh Hà Giang giai đoạn 2018-2022.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật qua các giai đoạn lịch sử và với các nghiên cứu khoa học khác để đánh giá sự phát triển và tồn tại của chế định lớn về tội phạm.

  • Phương pháp thống kê: Phân tích số liệu về các vụ án hình sự đã thụ lý, giải quyết tại Tòa án nhân dân hai cấp tỉnh Hà Giang trong giai đoạn nghiên cứu, bao gồm phân loại tội phạm, lỗi hình sự, đồng phạm và các giai đoạn thực hiện tội phạm.

  • Phương pháp logic: Đánh giá, luận giải các vấn đề lý luận và thực tiễn nhằm đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các vụ án hình sự được xét xử tại TAND hai cấp tỉnh Hà Giang từ 2018 đến 2022, với số liệu cụ thể được tổng hợp trong các bảng thống kê chi tiết. Phương pháp chọn mẫu là toàn bộ vụ án có liên quan đến chế định lớn về tội phạm trong Phần chung BLHS. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2018-2022 nhằm phản ánh thực trạng áp dụng pháp luật hiện hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khái niệm và đặc điểm tội phạm trong BLHS 2015 thể hiện rõ tư tưởng bảo vệ QCN: Điều 8 BLHS 2015 quy định tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội có tính có lỗi, trái pháp luật và phải chịu hình phạt. Tính nguy hiểm cho xã hội được đánh giá dựa trên mức độ thiệt hại về thể chất, vật chất và phi vật chất đối với các quyền con người. Ví dụ, tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được coi là tội phạm khi giá trị tài sản chiếm đoạt từ 2.000 đồng trở lên hoặc thuộc các trường hợp đặc biệt.

  2. Phân loại tội phạm theo mức độ nghiêm trọng góp phần cá thể hóa trách nhiệm hình sự: BLHS 2015 phân loại tội phạm thành bốn loại: ít nghiêm trọng, nghiêm trọng, rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng, dựa trên mức cao nhất của khung hình phạt. Ví dụ, tội trộm cắp tài sản có khung hình phạt từ cải tạo không giam giữ đến 3 năm tù, thuộc loại ít nghiêm trọng. Việc phân loại này giúp áp dụng hình phạt phù hợp, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người phạm tội và xã hội.

  3. Lỗi hình sự là yếu tố bắt buộc để xác định trách nhiệm hình sự: BLHS 2015 quy định rõ các hình thức lỗi gồm cố ý trực tiếp, cố ý gián tiếp, vô ý do quá tự tin và vô ý do cẩu thả. Ví dụ, lỗi cố ý trực tiếp thể hiện ở việc người phạm tội nhận thức rõ hành vi và mong muốn hậu quả xảy ra. Việc xác định lỗi chính xác giúp bảo vệ quyền con người bằng cách tránh truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người không có lỗi.

  4. Chế định đồng phạm và tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm góp phần bảo vệ QCN: Đồng phạm được hiểu là trường hợp có từ hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm, với vai trò và trách nhiệm rõ ràng. Tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm là trường hợp người phạm tội tự nguyện dừng hành vi phạm tội trước khi hoàn thành, được miễn trách nhiệm hình sự về tội định phạm. Ví dụ, trường hợp người định giết người nhưng súng không nổ và tự nguyện từ bỏ hành vi được coi là tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy BLHS 2015 đã có nhiều quy định tiến bộ trong việc bảo vệ QCN thông qua chế định lớn về tội phạm. Việc xác định rõ khái niệm tội phạm, phân loại tội phạm theo mức độ nghiêm trọng và quy định chi tiết về lỗi hình sự giúp đảm bảo nguyên tắc pháp chế và nhân đạo trong xử lý hình sự. Các chế định về đồng phạm và tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm thể hiện sự linh hoạt, nhân văn trong pháp luật, góp phần giảm thiểu hậu quả xâm phạm QCN.

Tuy nhiên, thực tiễn xét xử tại tỉnh Hà Giang giai đoạn 2018-2022 cũng cho thấy một số khó khăn, vướng mắc trong áp dụng các quy định này, như việc phân biệt các loại tội phạm trong trường hợp phức tạp, xác định lỗi trong các vụ án đồng phạm, hay áp dụng chế định tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm chưa thống nhất. Những tồn tại này ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ QCN và đòi hỏi sự hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao năng lực áp dụng pháp luật của các cơ quan tư pháp.

Dữ liệu thống kê có thể được trình bày qua các bảng phân loại tội phạm, lỗi hình sự và đồng phạm, giúp minh họa rõ ràng tỷ lệ các loại tội phạm và mức độ áp dụng các chế định lớn trong thực tiễn xét xử. So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy sự phát triển tích cực của pháp luật hình sự Việt Nam nhưng vẫn cần tiếp tục đổi mới để phù hợp với tình hình tội phạm ngày càng đa dạng và phức tạp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về chế định lớn về tội phạm: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định về phân loại tội phạm, lỗi hình sự và đồng phạm để làm rõ hơn các trường hợp phức tạp, đảm bảo tính thống nhất và khả thi trong áp dụng. Thời gian thực hiện trong vòng 2 năm, do Bộ Tư pháp chủ trì phối hợp với các cơ quan liên quan.

  2. Nâng cao năng lực áp dụng pháp luật của cơ quan tư pháp: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về chế định lớn về tội phạm cho thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư và cán bộ điều tra nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng áp dụng pháp luật chính xác, hiệu quả. Thời gian triển khai trong 1 năm, do Tòa án nhân dân tối cao và Viện Kiểm sát nhân dân tối cao phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật: Đẩy mạnh tuyên truyền về quyền con người và các quy định pháp luật hình sự liên quan đến bảo vệ QCN nhằm nâng cao ý thức chấp hành pháp luật trong cộng đồng, góp phần phòng ngừa tội phạm. Chủ thể thực hiện là các cơ quan truyền thông, Sở Tư pháp các tỉnh, trong đó có Hà Giang, với kế hoạch dài hạn.

  4. Xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá hiệu quả áp dụng pháp luật: Thiết lập cơ chế giám sát, đánh giá định kỳ việc áp dụng chế định lớn về tội phạm trong xét xử hình sự, phát hiện kịp thời các tồn tại, vướng mắc để có biện pháp xử lý phù hợp. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Bộ Tư pháp phối hợp với các tổ chức nghiên cứu pháp luật.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức ngành tư pháp: Thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, luật sư sẽ nhận được kiến thức chuyên sâu về chế định lớn về tội phạm, giúp nâng cao hiệu quả công tác xét xử và bảo vệ QCN.

  2. Học viên, sinh viên ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự: Luận văn cung cấp hệ thống kiến thức lý luận và thực tiễn về bảo vệ QCN qua pháp luật hình sự, hỗ trợ nghiên cứu và học tập chuyên sâu.

  3. Nhà làm luật và các cơ quan quản lý nhà nước: Các đề xuất và phân tích trong luận văn giúp hoàn thiện chính sách pháp luật, nâng cao chất lượng xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự.

  4. Các tổ chức nghiên cứu, giám sát pháp luật và nhân quyền: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích khoa học phục vụ cho việc đánh giá, giám sát và đề xuất chính sách bảo vệ QCN hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chế định lớn về tội phạm là gì?
    Chế định lớn về tội phạm là tập hợp các quy phạm pháp luật trong Phần chung BLHS, bao gồm khái niệm tội phạm và các chế định nhỏ như phân loại tội phạm, lỗi hình sự, đồng phạm, các giai đoạn thực hiện tội phạm và tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm. Đây là cơ sở pháp lý để xác định và xử lý hành vi phạm tội, bảo vệ quyền con người.

  2. Tại sao phân loại tội phạm lại quan trọng trong bảo vệ quyền con người?
    Phân loại tội phạm theo mức độ nghiêm trọng giúp cá thể hóa trách nhiệm hình sự và hình phạt, đảm bảo xử lý đúng người, đúng tội, tránh áp dụng hình phạt quá nặng hoặc quá nhẹ, từ đó bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người phạm tội và xã hội.

  3. Lỗi hình sự có vai trò như thế nào trong việc xác định trách nhiệm hình sự?
    Lỗi hình sự thể hiện thái độ tâm lý của người phạm tội đối với hành vi và hậu quả, là yếu tố bắt buộc để xác định trách nhiệm hình sự. Người không có lỗi không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, bảo vệ quyền con người khỏi việc bị xử lý oan sai.

  4. Chế định tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm có ý nghĩa gì?
    Chế định này tạo điều kiện cho người phạm tội tự nguyện từ bỏ hành vi phạm tội trước khi hoàn thành, được miễn trách nhiệm hình sự về tội định phạm, góp phần hạn chế hậu quả xâm phạm quyền con người và xã hội.

  5. Thực tiễn xét xử tại Hà Giang có những khó khăn gì trong áp dụng chế định lớn về tội phạm?
    Khó khăn gồm việc phân biệt các loại tội phạm phức tạp, xác định lỗi trong các vụ án đồng phạm, áp dụng chế định tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm chưa thống nhất, ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ quyền con người và công bằng trong xét xử.

Kết luận

  • Bảo vệ quyền con người bằng chế định lớn về tội phạm trong Phần chung BLHS là công cụ pháp lý quan trọng, góp phần phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm, bảo vệ các quyền và tự do cơ bản của con người.
  • BLHS 2015 đã có nhiều quy định tiến bộ về khái niệm tội phạm, phân loại tội phạm, lỗi hình sự, đồng phạm và tự ý nửa chừng chấm dứt tội phạm, thể hiện nguyên tắc pháp chế và nhân đạo.
  • Thực tiễn xét xử tại tỉnh Hà Giang giai đoạn 2018-2022 phản ánh hiệu quả áp dụng pháp luật nhưng cũng tồn tại một số khó khăn, vướng mắc cần được khắc phục.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực áp dụng pháp luật và tăng cường tuyên truyền, giám sát là những giải pháp thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người.
  • Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các nhà làm luật, cán bộ tư pháp, học viên ngành luật và các tổ chức nghiên cứu nhân quyền, góp phần phát triển hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các chế định pháp luật hình sự nhằm bảo vệ quyền con người một cách toàn diện và hiệu quả hơn.