Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh tình hình tội phạm về chức vụ và tham nhũng ngày càng gia tăng và diễn biến phức tạp, việc nghiên cứu tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi trở nên cấp thiết. Từ năm 2012 đến nay, các cơ quan tố tụng đã khởi tố gần 16.000 vụ án tham nhũng, chức vụ với hơn 30.300 bị cáo, thu hồi hơn 975 nghìn tỷ đồng và gần 76 nghìn héc-ta đất, cho thấy mức độ nghiêm trọng và tác động sâu rộng của loại tội phạm này. Luận văn tập trung nghiên cứu tội danh này theo quy định tại Điều 358 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), dựa trên thực tiễn xét xử tại tỉnh Bắc Giang trong giai đoạn 2019-2021. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ khái niệm, đặc điểm pháp lý, thực trạng điều tra, truy tố, xét xử và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao hiệu quả xử lý tội phạm. Phạm vi nghiên cứu bao gồm phân tích lý luận, quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng tại địa bàn tỉnh Bắc Giang, góp phần nâng cao hiệu quả công tác phòng, chống tham nhũng, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, tổ chức và công dân.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn vận dụng phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin về duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp tư tưởng Hồ Chí Minh về đấu tranh phòng chống tội phạm. Khung lý thuyết tập trung vào các mô hình và khái niệm pháp lý liên quan đến tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi, bao gồm:
- Khái niệm tội phạm: Hành vi nguy hiểm cho xã hội, có lỗi, được quy định trong luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện và phải chịu hình phạt.
- Dấu hiệu pháp lý của tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng: Hành vi nhận hoặc sẽ nhận lợi ích vật chất hoặc phi vật chất để tác động người có chức vụ, quyền hạn khác làm hoặc không làm việc thuộc trách nhiệm.
- Phân biệt tội phạm: So sánh với các tội phạm liên quan như tội nhận hối lộ, tội lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản, nhằm làm rõ đặc điểm riêng biệt của tội danh.
- Lý thuyết về lỗi cố ý trực tiếp: Người phạm tội nhận thức rõ hành vi nguy hiểm và mong muốn hậu quả xảy ra.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử, thống kê, tổng hợp, phân tích, so sánh và đối chiếu. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:
- Số liệu thống kê từ các cơ quan tố tụng tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2019-2021.
- Văn bản pháp luật hiện hành, đặc biệt là Bộ luật Hình sự năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành.
- Tài liệu nghiên cứu, giáo trình luật hình sự, các công trình khoa học trong và ngoài nước.
- Khảo sát thực tiễn xét xử tại địa bàn tỉnh Bắc Giang.
Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các vụ án, bị cáo liên quan đến tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng để trục lợi được xét xử trong giai đoạn nghiên cứu. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu tiêu biểu theo vụ án và bị cáo để đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định tính kết hợp định lượng nhằm đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phù hợp.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Khái niệm và dấu hiệu pháp lý của tội phạm: Tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi được xác định là hành vi người có chức vụ, quyền hạn nhận hoặc sẽ nhận lợi ích vật chất hoặc phi vật chất để tác động người có chức vụ, quyền hạn khác làm hoặc không làm việc thuộc trách nhiệm. Hành vi này có lỗi cố ý trực tiếp và gây thiệt hại cho lợi ích Nhà nước, xã hội, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
Thực trạng xét xử tại Bắc Giang: Giai đoạn 2019-2021, số vụ án sơ thẩm về tội phạm tham nhũng, chức vụ tại Bắc Giang tăng khoảng 15% so với giai đoạn trước đó. Số bị cáo bị xét xử liên quan đến tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng chiếm khoảng 20% tổng số bị cáo tham nhũng. Việc xử lý thu hồi tài sản đạt hiệu quả nhưng còn tồn tại khó khăn trong việc chứng minh hành vi và xác định trách nhiệm hình sự.
Hình phạt và nguyên tắc xử lý: Bộ luật Hình sự năm 2015 quy định khung hình phạt từ 1 đến 20 năm tù hoặc tù chung thân, với các tình tiết tăng nặng như giá trị lợi ích vật chất lớn, gây hậu quả nghiêm trọng. Nguyên tắc xử lý nghiêm minh, công bằng, không phân biệt đối tượng, đồng thời có chính sách khoan hồng với người tự thú, thành khẩn khai báo.
So sánh với pháp luật quốc tế: Pháp luật Nhật Bản và Trung Quốc có quy định nghiêm khắc về tội phạm tham nhũng, tuy nhiên tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng để trục lợi chưa được quy định riêng biệt. Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm về mức hình phạt và đối tượng công chức đặc biệt để tăng cường hiệu quả xử lý.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi là một loại tội phạm phức tạp, có tính nhạy cảm cao và thủ đoạn ngày càng tinh vi. Việc quy định pháp luật rõ ràng tại Điều 358 BLHS năm 2015 đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác đấu tranh phòng chống tham nhũng. Tuy nhiên, thực tiễn xét xử tại Bắc Giang còn gặp nhiều khó khăn do việc chứng minh hành vi và xác định mối quan hệ nhân quả giữa các chủ thể phức tạp. So sánh với các nước như Nhật Bản và Trung Quốc, Việt Nam cần tiếp tục hoàn thiện quy định pháp luật, đặc biệt là về hình phạt và đối tượng áp dụng, nhằm tăng tính răn đe và hiệu quả xử lý. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số vụ án và bảng phân tích các tình tiết tăng nặng trong xét xử để minh họa rõ hơn thực trạng và xu hướng xử lý.
Đề xuất và khuyến nghị
Hoàn thiện quy định pháp luật: Sửa đổi, bổ sung Điều 358 BLHS để làm rõ hơn các dấu hiệu pháp lý, đặc biệt là về lợi ích phi vật chất và các tình tiết tăng nặng, nhằm tránh bỏ lọt tội phạm và nâng cao tính răn đe. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp.
Nâng cao năng lực điều tra, truy tố, xét xử: Tổ chức đào tạo chuyên sâu cho cán bộ điều tra, kiểm sát, tòa án về kỹ năng chứng minh tội phạm và xử lý các vụ án phức tạp liên quan đến tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Viện Kiểm sát, Tòa án, Bộ Công an.
Tăng cường phối hợp liên ngành: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan điều tra, kiểm sát, tòa án và các cơ quan quản lý nhà nước để phát hiện, xử lý kịp thời các hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn. Thời gian: 6-12 tháng; Chủ thể: Bộ Công an, Viện Kiểm sát, Tòa án.
Tuyên truyền, nâng cao ý thức cán bộ, công chức: Triển khai các chương trình giáo dục, tuyên truyền về đạo đức nghề nghiệp, pháp luật phòng chống tham nhũng nhằm nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người có chức vụ, quyền hạn. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Ban Tuyên giáo, các cơ quan nhà nước.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Nhà lập pháp và cơ quan soạn thảo chính sách: Sử dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện các quy định pháp luật về tội phạm tham nhũng, đặc biệt là tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng để trục lợi.
Cán bộ thực thi pháp luật (điều tra, kiểm sát, xét xử): Áp dụng kiến thức chuyên sâu và các phân tích thực tiễn để nâng cao hiệu quả công tác điều tra, truy tố và xét xử các vụ án liên quan.
Giảng viên, nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Luật hình sự: Tham khảo luận văn để bổ sung kiến thức chuyên môn, phục vụ giảng dạy và nghiên cứu khoa học.
Cơ quan phòng chống tham nhũng và các tổ chức xã hội: Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo trong công tác giám sát, đánh giá và đề xuất chính sách phòng chống tham nhũng.
Câu hỏi thường gặp
Tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng để trục lợi khác gì so với tội nhận hối lộ?
Tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng để trục lợi là hành vi người có chức vụ, quyền hạn nhận hoặc sẽ nhận lợi ích để tác động người khác có chức vụ, quyền hạn làm hoặc không làm việc thuộc trách nhiệm. Trong khi đó, tội nhận hối lộ là hành vi trực tiếp nhận lợi ích để làm hoặc không làm việc thuộc trách nhiệm của chính mình. Ví dụ, người A dùng ảnh hưởng thúc đẩy người B làm việc trái pháp luật là tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng.Lợi ích phi vật chất được hiểu như thế nào trong tội này?
Lợi ích phi vật chất bao gồm các lợi ích không có giá trị vật chất trực tiếp như danh hiệu, giải thưởng, quan hệ tình dục, lời hứa hẹn bổ nhiệm, nâng điểm thi. Đây là những lợi ích có thể gây ảnh hưởng đến hoạt động công vụ và được pháp luật quy định là dấu hiệu cấu thành tội phạm.Phương pháp chứng minh tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng để trục lợi trong thực tiễn?
Phương pháp chủ yếu là thu thập chứng cứ về hành vi nhận lợi ích, mối quan hệ giữa các chủ thể, tác động đến người có chức vụ, quyền hạn khác và hậu quả xảy ra. Việc sử dụng biện pháp kỹ thuật nghiệp vụ, phối hợp liên ngành và khai thác lời khai là rất quan trọng.Khung hình phạt áp dụng cho tội này như thế nào?
Khung hình phạt chính từ 1 đến 20 năm tù hoặc tù chung thân, tùy theo mức độ và tình tiết tăng nặng như giá trị lợi ích vật chất lớn, gây hậu quả nghiêm trọng. Ngoài ra còn có hình phạt bổ sung như cấm đảm nhiệm chức vụ và phạt tiền.Làm thế nào để nâng cao hiệu quả phòng chống tội phạm này tại địa phương?
Cần tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cán bộ, công chức; hoàn thiện pháp luật; nâng cao năng lực điều tra, truy tố, xét xử; đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành chặt chẽ và giám sát chặt chẽ hoạt động công vụ.
Kết luận
- Luận văn làm rõ khái niệm, dấu hiệu pháp lý và đặc điểm của tội Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi theo Điều 358 BLHS năm 2015.
- Phân tích thực trạng xét xử tại tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2019-2021, chỉ ra những thành tựu và hạn chế trong công tác phòng chống tội phạm.
- So sánh với pháp luật quốc tế, đề xuất hoàn thiện quy định pháp luật và nâng cao hiệu quả xử lý tội phạm.
- Đề xuất các giải pháp cụ thể về pháp luật, đào tạo, phối hợp liên ngành và tuyên truyền nhằm tăng cường công tác phòng chống tham nhũng.
- Kêu gọi các nhà lập pháp, cán bộ thực thi pháp luật và các tổ chức liên quan nghiên cứu, áp dụng kết quả luận văn để nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng chống tội phạm tham nhũng trong thời gian tới.