Tổng quan nghiên cứu

Việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo Nghị quyết số 88/2014/QH13 đã đặt ra mục tiêu phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh, trong đó chú trọng phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là dạy học thông qua trải nghiệm. Môn Tự nhiên và Xã hội (TN&XH) ở cấp tiểu học giữ vai trò quan trọng trong việc giúp học sinh khám phá thế giới tự nhiên và xã hội xung quanh, đồng thời phát triển năng lực khoa học và phẩm chất cá nhân. Tuy nhiên, thực trạng dạy học môn này tại huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai còn nhiều hạn chế, với khoảng 34% giáo viên chưa từng tổ chức dạy học thông qua trải nghiệm và gần 40% gặp khó khăn trong việc xác định yêu cầu cần đạt để thiết kế bài dạy phù hợp.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học môn TN&XH thông qua trải nghiệm, góp phần nâng cao hiệu quả và chất lượng dạy học tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Bảo Yên. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng, thiết kế biện pháp và thực nghiệm sư phạm trong năm học 2021-2022 tại bốn trường tiểu học tiêu biểu, với sự tham gia của 147 giáo viên. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên nâng cao kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh đầu cấp và điều kiện địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết học tập trải nghiệm của David Kolb, nhấn mạnh quá trình học tập qua bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản chiếu, hình thành khái niệm trừu tượng và thử nghiệm tích cực. Mô hình này giúp phân loại phong cách học tập và hướng dẫn phương pháp giảng dạy phù hợp. Ngoài ra, lý thuyết của John Dewey về “suy nghĩ phản chiếu” cũng được vận dụng, nhấn mạnh vai trò của kinh nghiệm cá nhân trong việc hình thành kiến thức và phát triển tư duy phản biện.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm:

  • Dạy học thông qua trải nghiệm: Phương pháp tổ chức hoạt động học tập gắn với thực tiễn, giúp học sinh chủ động khám phá, vận dụng kiến thức và phát triển năng lực.
  • Năng lực khoa học: Bao gồm nhận thức khoa học, tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội, vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề.
  • Phẩm chất học sinh: Yêu nước, nhân ái, trách nhiệm, chăm chỉ, sáng tạo và hợp tác.
  • Hoạt động trải nghiệm: Các hoạt động học tập có mục tiêu rõ ràng, yêu cầu sự tham gia tích cực, sáng tạo và tương tác với môi trường thực tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn, bao gồm:

  • Nghiên cứu tài liệu: Thu thập, phân tích các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về dạy học trải nghiệm và môn TN&XH.
  • Khảo sát thực trạng: Sử dụng phiếu khảo sát trắc nghiệm Likert 5 điểm với 147 giáo viên tiểu học tại huyện Bảo Yên, thu thập dữ liệu về nhận thức, kỹ năng và thực hành dạy học trải nghiệm.
  • Quan sát sư phạm: Dự giờ, ghi chép hoạt động dạy và học tại các trường tiểu học để đánh giá phương pháp và hiệu quả tổ chức dạy học.
  • Phỏng vấn sâu: Trao đổi trực tiếp với giáo viên và học sinh nhằm làm rõ các vấn đề về hiểu biết và thực hành dạy học trải nghiệm.
  • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp dạy học được đề xuất trên lớp thực nghiệm và so sánh với lớp đối chứng, sử dụng phần mềm SPSS để phân tích số liệu với cỡ mẫu 147 giáo viên và học sinh tương đương.
  • Phân tích thống kê: Sử dụng thống kê mô tả và phân tích độ lệch chuẩn để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến việc tổ chức dạy học trải nghiệm.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 3 đến tháng 7 năm 2022, bao gồm giai đoạn khảo sát, thiết kế biện pháp, thực nghiệm và tổng kết.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vai trò dạy học trải nghiệm: 35,6% giáo viên đánh giá dạy học thông qua trải nghiệm có vai trò quan trọng và rất quan trọng trong phát triển năng lực, phẩm chất học sinh; tuy nhiên vẫn còn 4,1% cho rằng không có vai trò và 18,4% đánh giá thấp vai trò này.

  2. Thực trạng tổ chức dạy học trải nghiệm: Khoảng 34,4% giáo viên chưa từng tổ chức dạy học TN&XH thông qua trải nghiệm; chỉ 13,6% thường xuyên và 12,2% luôn luôn tổ chức các bài dạy trải nghiệm.

  3. Khả năng xác định yêu cầu cần đạt và thiết kế bài dạy: 39,5% giáo viên gặp khó khăn hoặc không xác định được yêu cầu cần đạt phù hợp để thiết kế bài dạy trải nghiệm; chỉ 35,6% tự đánh giá khá tốt hoặc tốt về khả năng này.

  4. Khả năng tổ chức và quản lý hoạt động trải nghiệm: 38,8% giáo viên tự đánh giá khó khăn hoặc không có khả năng tổ chức và quản lý các hoạt động dạy học trải nghiệm; chỉ 29,7% đánh giá có khả năng thực hiện tốt.

  5. Mức độ quan tâm và đầu tư của nhà trường và phụ huynh: 70,1% cán bộ quản lý và giáo viên đánh giá mức độ quan tâm, khuyến khích và đầu tư cho dạy học trải nghiệm ở mức trung bình đến cao, tuy nhiên vẫn còn 29,9% cho rằng chưa có hoặc rất ít biện pháp hỗ trợ.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự chênh lệch rõ rệt giữa nhận thức và thực hành của giáo viên trong việc tổ chức dạy học TN&XH thông qua trải nghiệm. Mặc dù phần lớn giáo viên nhận thức được vai trò quan trọng của phương pháp này trong phát triển năng lực học sinh, nhưng kỹ năng thiết kế bài dạy, tổ chức và quản lý hoạt động trải nghiệm còn hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu do thiếu đào tạo chuyên sâu, kinh nghiệm thực tiễn và điều kiện cơ sở vật chất chưa đồng bộ.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng này tương đồng với nhiều địa phương khác, nơi việc áp dụng dạy học trải nghiệm còn mới mẻ và chưa được đầu tư bài bản. Việc sử dụng các phương pháp như điều tra, đóng vai, dự án và dạy học ngoài thiên nhiên được đánh giá cao về hiệu quả nhưng đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và hỗ trợ từ nhà trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên theo từng mức độ thực hiện dạy học trải nghiệm, bảng phân tích kỹ năng thiết kế bài dạy và tổ chức hoạt động, cũng như biểu đồ tròn về mức độ quan tâm của các bên liên quan. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ ràng khoảng cách giữa nhận thức và thực hành, từ đó làm cơ sở cho đề xuất giải pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho giáo viên về dạy học trải nghiệm

    • Mục tiêu: Nâng cao kỹ năng thiết kế bài dạy, tổ chức và đánh giá hoạt động trải nghiệm.
    • Thời gian: Triển khai trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ tài liệu hướng dẫn thiết kế bài dạy TN&XH thông qua trải nghiệm phù hợp với đặc điểm địa phương

    • Mục tiêu: Hỗ trợ giáo viên trong việc lựa chọn nội dung, phương pháp và công cụ đánh giá.
    • Thời gian: Hoàn thành trong 6 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Ban biên soạn chương trình và các chuyên gia giáo dục.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị dạy học phục vụ hoạt động trải nghiệm ngoài lớp học

    • Mục tiêu: Tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức các hoạt động dã ngoại, tham quan, thực hành.
    • Thời gian: Kế hoạch đầu tư trong 1-2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường phối hợp với chính quyền địa phương và phụ huynh.

  4. Xây dựng cơ chế khuyến khích, đánh giá và ghi nhận thành tích giáo viên trong tổ chức dạy học trải nghiệm

    • Mục tiêu: Tạo động lực cho giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy.
    • Thời gian: Áp dụng từ năm học tới.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường và các cấp quản lý giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nâng cao kỹ năng tổ chức dạy học môn TN&XH thông qua trải nghiệm, áp dụng các biện pháp và công cụ đánh giá hiệu quả trong giảng dạy.
  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp nhằm thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học.
  3. Sinh viên sư phạm ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo lý thuyết và thực tiễn về dạy học trải nghiệm, chuẩn bị kỹ năng nghề nghiệp.
  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Nghiên cứu sâu hơn về phương pháp dạy học tích cực, phát triển năng lực học sinh trong bối cảnh đổi mới chương trình phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học thông qua trải nghiệm là gì?
    Dạy học thông qua trải nghiệm là phương pháp tổ chức hoạt động học tập gắn với thực tiễn, giúp học sinh chủ động khám phá, vận dụng kiến thức và phát triển năng lực thông qua các hoạt động như điều tra, thực hành, dự án và đóng vai.

  2. Tại sao môn Tự nhiên và Xã hội cần dạy học trải nghiệm?
    Môn TN&XH tích hợp kiến thức về thế giới tự nhiên và xã hội, việc dạy học trải nghiệm giúp học sinh hiểu sâu sắc, phát triển năng lực khoa học và phẩm chất cá nhân, đồng thời tăng cường hứng thú học tập.

  3. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức dạy học trải nghiệm là gì?
    Khó khăn gồm thiếu kỹ năng thiết kế bài dạy, tổ chức và quản lý hoạt động, hạn chế về cơ sở vật chất, thời gian và sự hỗ trợ từ nhà trường cũng như phụ huynh.

  4. Các biện pháp nào giúp nâng cao hiệu quả dạy học trải nghiệm?
    Đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, đầu tư cơ sở vật chất, khuyến khích và đánh giá giáo viên là những biện pháp thiết thực để nâng cao hiệu quả.

  5. Làm thế nào để đánh giá kết quả học tập qua trải nghiệm?
    Sử dụng bảng kiểm quan sát, bảng mô tả tiêu chí, sản phẩm học tập và hồ sơ học tập để đánh giá năng lực và phẩm chất học sinh một cách toàn diện và khách quan.

Kết luận

  • Dạy học môn Tự nhiên và Xã hội thông qua trải nghiệm là phương pháp hiệu quả giúp phát triển năng lực và phẩm chất học sinh tiểu học.
  • Nhận thức của giáo viên về vai trò của phương pháp này tương đối tốt, nhưng kỹ năng tổ chức và thiết kế bài dạy còn hạn chế.
  • Việc tổ chức dạy học trải nghiệm tại huyện Bảo Yên còn gặp nhiều khó khăn do thiếu kinh nghiệm, cơ sở vật chất và sự hỗ trợ đồng bộ.
  • Các biện pháp đề xuất bao gồm đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, đầu tư cơ sở vật chất và cơ chế khuyến khích nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển tiếp theo trong việc áp dụng dạy học trải nghiệm phù hợp với đặc điểm địa phương và chương trình giáo dục phổ thông mới.

Hành động tiếp theo: Các trường và cơ quan quản lý giáo dục cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả dạy học môn TN&XH thông qua trải nghiệm, góp phần đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục tiểu học.