Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) và sáng tạo cho học sinh tiểu học trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, năng lực GQVĐ và sáng tạo là một trong những năng lực cốt lõi cần được hình thành và phát triển từ cấp tiểu học. Môn Toán lớp 4, với nội dung kiến thức ngày càng phân hóa và trừu tượng, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực này cho học sinh. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng tại một số trường tiểu học ở Hải Phòng cho thấy việc thiết kế và tổ chức trò chơi học tập (TCHT) nhằm phát triển năng lực GQVĐ và sáng tạo cho học sinh còn hạn chế, với 49,6% giáo viên (GV) hiếm khi sử dụng trò chơi trong dạy học môn Toán lớp 4.

Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế và tổ chức các trò chơi học tập phù hợp nhằm phát triển năng lực GQVĐ và sáng tạo cho học sinh lớp 4 trong dạy học môn Toán, đồng thời kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của quy trình thiết kế này. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 10/2022 đến tháng 5/2023 tại các trường Tiểu học Núi Đèo, Thủy Đường, Trần Thành Ngọ và Đinh Tiên Hoàng thuộc thành phố Hải Phòng. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh, góp phần thực hiện mục tiêu đổi mới giáo dục theo chương trình GDPT 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực của học sinh, trong đó có quan điểm của Bộ Giáo dục và Đào tạo (2018) về năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành và phát triển qua quá trình học tập, rèn luyện, cho phép thực hiện thành công các hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Lý thuyết về năng lực GQVĐ và sáng tạo được tiếp cận theo chương trình GDPT tổng thể 2018, nhấn mạnh khả năng tìm ra yếu tố mới trong quá trình giải quyết vấn đề học tập, đặt học sinh vào các tình huống thực tế để phát triển năng lực này.

Về trò chơi học tập, luận văn áp dụng quan điểm của Đinh Văn Vang (2009) và Hà Nhật Thăng (2003) cho rằng TCHT là phương pháp giáo dục trí tuệ, kết hợp nội dung tri thức với hoạt động học tập qua trò chơi có luật chơi rõ ràng, nhằm phát triển trí tuệ và năng lực cho học sinh. Cấu trúc trò chơi học tập gồm nhiệm vụ nhận thức, hành động chơi, luật chơi và kết quả, đảm bảo tính mục tiêu, cụ thể, thực tiễn và khai thác vốn sống của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra khảo sát kết hợp thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính gồm phiếu khảo sát 120 giáo viên và 160 học sinh lớp 4 tại các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng, thu thập từ tháng 10/2022 đến tháng 11/2022. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường đại diện cho các quận, huyện khác nhau nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phân tích dữ liệu sử dụng công cụ thống kê mô tả để đánh giá nhận thức của giáo viên, mức độ hứng thú và tự tin của học sinh khi tham gia trò chơi học tập. Thực nghiệm sư phạm được tổ chức nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của quy trình thiết kế và tổ chức trò chơi học tập, với cỡ mẫu thực nghiệm khoảng 80 học sinh lớp 4. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 10/2022 đến tháng 5/2023, bao gồm các giai đoạn khảo sát, thiết kế trò chơi, tổ chức thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vai trò trò chơi học tập: 73,9% giáo viên đánh giá việc sử dụng trò chơi trong dạy học nhằm phát triển năng lực GQVĐ và sáng tạo là quan trọng hoặc rất quan trọng. 84,1% giáo viên có hiểu biết đúng về khái niệm năng lực GQVĐ và sáng tạo.

  2. Mức độ tổ chức trò chơi học tập: 49,6% giáo viên hiếm khi tổ chức trò chơi trong dạy học môn Toán lớp 4, chỉ 17,4% thường xuyên tổ chức, 6,3% chưa bao giờ sử dụng phương pháp này. Trò chơi chủ yếu được tổ chức trong hoạt động mở đầu (37%), ít được áp dụng trong các hoạt động hình thành kiến thức mới (15,7%) và vận dụng trải nghiệm (20,1%).

  3. Khó khăn trong thiết kế và tổ chức trò chơi: 43,3% giáo viên lúng túng trong thiết kế trò chơi, 32,5% thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể, 10% hạn chế kỹ năng tổ chức, 7,5% khó khăn về cơ sở vật chất, 6,7% học sinh chưa tập trung khi chơi.

  4. Mức độ hứng thú và tự tin của học sinh: 40,6% học sinh rất thích, 38,5% thích tham gia trò chơi học tập trong môn Toán; 40,1% học sinh cảm thấy rất tự tin, 53,1% tự tin khi giải quyết các vấn đề toán học sau khi tham gia trò chơi.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã nhận thức đúng đắn về vai trò của trò chơi học tập trong phát triển năng lực GQVĐ và sáng tạo, tuy nhiên việc áp dụng còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan như thời gian, sĩ số lớp đông, thiếu kỹ năng thiết kế và tổ chức trò chơi, cũng như thiếu tài liệu hướng dẫn. Học sinh thể hiện sự hứng thú và tự tin rõ rệt khi được tham gia các trò chơi học tập, điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tác động tích cực của trò chơi trong học tập.

Việc tổ chức trò chơi chủ yếu trong hoạt động mở đầu tiết học giúp tạo hứng khởi nhưng chưa khai thác tối đa tiềm năng phát triển năng lực trong các hoạt động khác như hình thành kiến thức mới, luyện tập và vận dụng. Kết quả thực nghiệm sư phạm minh họa rằng việc áp dụng quy trình thiết kế và tổ chức trò chơi học tập phù hợp có thể nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên tổ chức trò chơi theo từng hoạt động dạy học, biểu đồ mức độ hứng thú và tự tin của học sinh, cũng như bảng so sánh kết quả học tập trước và sau khi áp dụng trò chơi học tập.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng, đào tạo kỹ năng thiết kế và tổ chức trò chơi học tập cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp thiết kế trò chơi học tập phù hợp với nội dung môn Toán lớp 4, nhằm nâng cao kỹ năng và sự tự tin cho giáo viên. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn thiết kế trò chơi học tập: Soạn thảo bộ tài liệu chi tiết, có ví dụ minh họa cụ thể về các trò chơi học tập phát triển năng lực GQVĐ và sáng tạo, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng. Thời gian hoàn thành trong 3 tháng, do Bộ GD&ĐT chủ trì.

  3. Khuyến khích tổ chức trò chơi học tập đa dạng trong tất cả các hoạt động dạy học: Giáo viên cần áp dụng trò chơi không chỉ trong hoạt động mở đầu mà còn trong các hoạt động hình thành kiến thức mới, luyện tập và vận dụng trải nghiệm để phát huy tối đa hiệu quả phát triển năng lực cho học sinh. Thực hiện ngay trong năm học tiếp theo.

  4. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị hỗ trợ tổ chức trò chơi: Các trường cần đầu tư bổ sung đồ dùng, thiết bị dạy học phù hợp để tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức trò chơi học tập. Kế hoạch đầu tư nên được thực hiện trong vòng 1 năm, do Ban giám hiệu các trường phối hợp với Phòng Giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy môn Toán lớp 4: Luận văn cung cấp quy trình thiết kế và tổ chức trò chơi học tập cụ thể, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực GQVĐ, sáng tạo cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng và hỗ trợ giáo viên phù hợp.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực học sinh qua trò chơi học tập, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Phụ huynh học sinh: Giúp hiểu rõ vai trò của trò chơi học tập trong phát triển năng lực cho con em, từ đó phối hợp với nhà trường tạo môi trường học tập tích cực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh tiểu học?
    Năng lực này giúp học sinh thích ứng với các tình huống thực tế, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo, là nền tảng cho học tập suốt đời và thành công trong tương lai.

  2. Trò chơi học tập có vai trò gì trong dạy học môn Toán lớp 4?
    Trò chơi học tập tạo môi trường học tập tích cực, kích thích hứng thú, giúp học sinh tiếp thu kiến thức dễ dàng, phát triển kỹ năng tư duy và năng lực giải quyết vấn đề.

  3. Khó khăn lớn nhất của giáo viên khi tổ chức trò chơi học tập là gì?
    Khó khăn chủ yếu là thiếu kỹ năng thiết kế và tổ chức trò chơi, thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể, thời gian chuẩn bị dài và khó quản lý lớp đông.

  4. Làm thế nào để khắc phục khó khăn khi tổ chức trò chơi học tập?
    Cần tổ chức các khóa bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn chi tiết, cải thiện cơ sở vật chất và tạo điều kiện thời gian hợp lý cho giáo viên.

  5. Hiệu quả của việc áp dụng trò chơi học tập được thể hiện như thế nào?
    Học sinh thể hiện sự hứng thú cao (hơn 79% thích hoặc rất thích), tự tin hơn khi giải quyết các vấn đề toán học (hơn 93% tự tin hoặc rất tự tin), đồng thời kết quả học tập được cải thiện rõ rệt sau khi áp dụng.

Kết luận

  • Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo là năng lực trọng tâm cần phát triển cho học sinh tiểu học, đặc biệt trong môn Toán lớp 4.
  • Trò chơi học tập là phương pháp hiệu quả để phát triển năng lực này, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 4.
  • Thực trạng cho thấy giáo viên nhận thức đúng nhưng còn hạn chế trong việc tổ chức trò chơi do nhiều khó khăn khách quan và chủ quan.
  • Quy trình thiết kế và tổ chức trò chơi học tập được đề xuất đã được kiểm nghiệm thực nghiệm, chứng minh tính khả thi và hiệu quả trong phát triển năng lực cho học sinh.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực cho học sinh.

Next steps: Triển khai bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, cải thiện cơ sở vật chất và áp dụng quy trình thiết kế trò chơi học tập trong năm học tới.

Call to action: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục hãy chủ động tiếp cận và áp dụng các phương pháp đổi mới này để nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.