I. Tổng Quan Về Thực Hành Quyền Công Tố Trong Khởi Tố
Giai đoạn khởi tố vụ án là bước đầu tiên, cơ sở cho việc thực hiện các quy trình tố tụng hình sự, nhằm truy cứu trách nhiệm hình sự đối với cá nhân có hành vi nguy hiểm cho xã hội. Nhiệm vụ quan trọng nhất của giai đoạn này là định hình, định hướng cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo, giúp vụ án được phát hiện nhanh chóng, toàn diện và đầy đủ về chứng cứ. Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát phải thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ ban đầu dựa trên các tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Qua đó, xác định có hay không có tội phạm và quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Nếu giai đoạn khởi tố thiếu khách quan, không toàn diện, không tuân thủ trình tự, thủ tục pháp luật, có thể dẫn đến khởi tố không đúng pháp luật và các hệ lụy như khởi tố oan, sai, không có căn cứ, ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình điều tra, truy tố và xét xử.
Viện kiểm sát nhân dân có vai trò rất quan trọng trong việc bảo vệ công lý và trật tự xã hội. Với vị trí độc lập và chức năng thực hành quyền công tố, kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động tư pháp, Viện kiểm sát nhân dân là một bảo đảm quan trọng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
1.1. Định Nghĩa Quyền Công Tố và Lịch Sử Hình Thành
Quyền công tố gắn liền với bản chất của Nhà nước và xuất hiện cùng với sự ra đời của Nhà nước và pháp luật. Quyền công tố tồn tại trong tất cả các kiểu Nhà nước và là một bộ phận không thể tách rời của công quyền. Đây là quyền nhân danh Nhà nước thực hiện việc buộc tội đối với những người đã thực hiện hành vi phạm tội. Cùng với sự xuất hiện của Nhà nước, quyền công tố cũng xuất hiện. Nhà nước sử dụng pháp luật để quản lý xã hội, điều chỉnh các quan hệ xã hội theo khuôn mẫu tư tưởng của giai cấp thống trị.
1.2. Quan Điểm Về Quyền Công Tố và Thực Hành Quyền Công Tố
Hiến pháp 1980 và Luật tổ chức VKSND 1981 là những văn bản pháp lý đầu tiên của Nhà nước ta đưa ra thuật ngữ “thực hành quyền công tố” khi đề cập đến chức năng, nhiệm vụ của VKSND. Nhận thức đúng các khái niệm “quyền công tố” và “thực hành quyền công tố” có ý nghĩa rất quan trọng trong nghiên cứu về vị trí, vai trò và chức năng của VKS. Tuy nhiên, hiện nay vẫn chưa có sự thống nhất cao trong nhận thức thế nào là quyền công tố, thế nào là thực hành quyền công tố, các nội dung và phạm vi quyền công tố, thực hành quyền công tố ra sao.
II. Thách Thức Hạn Chế Trong Thực Hành Quyền Công Tố Hiệu Quả
Hoạt động thực hành quyền công tố của ngành Kiểm sát nhân dân đã đạt được nhiều kết quả to lớn trong việc phát hiện tội phạm và trừng trị người phạm tội, góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, so với yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm vẫn còn nhiều tồn tại, hạn chế. Một trong những nguyên nhân là do các qui định của pháp luật tố tụng hình sự đang có hiệu lực bộc lộ rõ một số hạn chế như qui định chưa đầy đủ, rõ ràng, không đáp ứng được yêu cầu về chức năng nhiệm vụ của Viện kiểm sát khi thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự được qui định trong Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014.
Một nguyên nhân khác là do không nhận thức đầy đủ về chức năng, nhiệm vụ, các hoạt động thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án của Viện kiểm sát, chưa có sự phân biệt cụ thể, rõ ràng, chính xác hoạt động thực hành quyền công tố với hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong các giai đoạn tố tụng cả trên phương diện lý luận và thực tiễn.
2.1. Những Bất Cập Của Luật Tố Tụng Hình Sự Hiện Hành
Các quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành bộc lộ rõ một số hạn chế, chưa đầy đủ, rõ ràng, không đáp ứng được yêu cầu về chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát khi thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự. Điều này gây khó khăn trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ được giao, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của Viện kiểm sát.
2.2. Thiếu Nhận Thức Đầy Đủ Về Chức Năng Nhiệm Vụ Của Viện Kiểm Sát
Chưa có sự nhận thức đầy đủ về chức năng, nhiệm vụ, các hoạt động thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án của Viện kiểm sát. Sự phân biệt giữa hoạt động thực hành quyền công tố với hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong các giai đoạn tố tụng còn chưa rõ ràng, ảnh hưởng đến hiệu quả phối hợp giữa các cơ quan tố tụng.
2.3. Hạn Chế Về Cơ Chế Phối Hợp Giữa Các Cơ Quan Tố Tụng
Cơ chế phối hợp giữa các cơ quan tố tụng còn nhiều hạn chế, chưa đồng bộ, gây khó khăn cho việc thu thập, đánh giá chứng cứ, xác định sự thật khách quan của vụ án. Sự phối hợp thiếu chặt chẽ dẫn đến tình trạng chậm trễ trong việc giải quyết vụ án, ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
III. Giải Pháp Nâng Cao Hiệu Quả Quyền Công Tố Trong Khởi Tố
Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014 là thể hiện sự cố gắng to lớn của Ngành Kiểm sát trong việc góp phần xây dựng và hoàn thiện hơn nữa hệ thống pháp luật tố tụng, tạo cơ sở pháp lý ngày càng vững chắc cho việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Ngành. Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014 lần đầu tiên qui định mở rộng chức năng thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án, điều mà trước đây chỉ được ghi nhận trong giai đoạn điều tra. Việc mở rộng hoạt động thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát trong giai đoạn khởi tố vụ án là căn cứ cho việc sửa đổi bổ sung các qui định của Bộ luật tố sụng hình sự năm 2003 để phù hợp với chức năng, nhiệm vụ, hoạt động thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát theo Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014.
3.1. Hoàn Thiện Hệ Thống Pháp Luật Tố Tụng Hình Sự
Cần tiếp tục rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật tố tụng hình sự, đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất, phù hợp với thực tiễn. Quy định cần phải cụ thể, rõ ràng, dễ hiểu, tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng pháp luật. Đặc biệt, cần hoàn thiện các quy định liên quan đến thẩm quyền, thủ tục tố tụng, thu thập, đánh giá chứng cứ.
3.2. Nâng Cao Năng Lực Của Đội Ngũ Cán Bộ Kiểm Sát
Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp cho đội ngũ cán bộ kiểm sát. Cán bộ kiểm sát phải nắm vững pháp luật, có kinh nghiệm thực tiễn, có khả năng phân tích, đánh giá chứng cứ, giải quyết vụ án một cách khách quan, toàn diện.
3.3. Tăng Cường Cơ Chế Phối Hợp Giữa Các Cơ Quan Tố Tụng
Cần xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ, đồng bộ giữa các cơ quan tố tụng, đảm bảo sự thống nhất trong nhận thức và hành động. Các cơ quan tố tụng cần chủ động trao đổi thông tin, phối hợp trong việc thu thập, đánh giá chứng cứ, giải quyết vụ án một cách nhanh chóng, kịp thời, đúng pháp luật.
IV. BLTTHS 2015 Bước Tiến Mới Về Quyền Công Tố Trong Khởi Tố
Bộ Luật tố tụng hình sự năm 2015 ra đời với những sửa đổi toàn diện, tháo gỡ những vướng mắc, bất cập của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003. Bộ luật đã ghi nhận hoạt động thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát có trước khi vụ án được khởi tố bằng những quy định hoạt động thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát được thực hiện ngay trong giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Với những lý do nêu trên, việc nghiên cứu đề tài "Thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam" có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn góp phần vào công cuộc cải cách tư pháp trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
4.1. Sửa Đổi Toàn Diện Tháo Gỡ Vướng Mắc Bất Cập
BLTTHS năm 2015 đã có những sửa đổi toàn diện, tháo gỡ những vướng mắc, bất cập của BLTTHS năm 2003, tạo cơ sở pháp lý vững chắc hơn cho hoạt động tố tụng hình sự. Những sửa đổi này tập trung vào việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân, nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan tố tụng.
4.2. Ghi Nhận Hoạt Động Quyền Công Tố Trước Khởi Tố
BLTTHS năm 2015 đã ghi nhận hoạt động thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát có trước khi vụ án được khởi tố, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát. Điều này tạo điều kiện cho Viện kiểm sát chủ động tham gia vào quá trình giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố, góp phần ngăn chặn oan sai, bỏ lọt tội phạm.
4.3. Ý Nghĩa Trong Cải Cách Tư Pháp
Việc nghiên cứu đề tài "Thực hành quyền công tố trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam" có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn, góp phần vào công cuộc cải cách tư pháp trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Nghiên cứu này giúp làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền công tố, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của Viện kiểm sát trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự.
