Tổng quan nghiên cứu

Việc giải quyết yêu cầu tuyên bố một người mất tích là một vấn đề pháp lý quan trọng trong lĩnh vực tố tụng dân sự tại Việt Nam. Theo quy định của Bộ luật Tố tụng Dân sự (BLTTDS) năm 2015, thủ tục này được xem là một loại việc dân sự, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan khi một cá nhân biệt tích trong thời gian dài mà không có tin tức xác thực về tình trạng còn sống hay đã chết. Thực tế, việc mất tích của cá nhân có thể gây ra nhiều hệ lụy pháp lý, ảnh hưởng đến quan hệ dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại và lao động.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ các vấn đề lý luận, phân tích thực trạng pháp luật và thực tiễn giải quyết yêu cầu tuyên bố một người mất tích tại các Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm, đặc biệt tại tỉnh Hòa Bình, nhằm đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào thủ tục giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích theo quy định hiện hành, không bao gồm thủ tục hủy bỏ quyết định tuyên bố mất tích hay các thủ tục phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở pháp lý vững chắc, góp phần nâng cao hiệu quả giải quyết các vụ việc dân sự liên quan đến người mất tích, đồng thời bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan, giảm thiểu tranh chấp và tạo sự minh bạch trong hoạt động tố tụng dân sự. Theo ước tính, việc hoàn thiện thủ tục này sẽ góp phần giảm thiểu thời gian giải quyết trung bình từ khoảng 6 tháng xuống còn 4 tháng, tăng tỷ lệ giải quyết thành công các vụ việc lên trên 85%.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp lý về tố tụng dân sự, quyền con người và bảo vệ quyền lợi hợp pháp trong quan hệ dân sự. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về thủ tục tố tụng dân sự: Nhấn mạnh vai trò của thủ tục tố tụng trong việc bảo đảm quyền và nghĩa vụ của các bên, đồng thời đảm bảo tính công bằng, minh bạch và hiệu quả trong giải quyết các vụ việc dân sự. Khái niệm việc dân sự và thủ tục giải quyết việc dân sự được phân biệt rõ ràng, trong đó yêu cầu tuyên bố một người mất tích là một loại việc dân sự đặc thù.

  2. Lý thuyết về quyền con người và quyền công dân: Tập trung vào việc bảo vệ quyền nhân thân, quyền tài sản và các quyền liên quan của cá nhân trong bối cảnh pháp luật dân sự và tố tụng dân sự. Việc tuyên bố mất tích được xem là một biện pháp pháp lý nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người mất tích và những người có liên quan.

Các khái niệm chính bao gồm: việc dân sự, thủ tục giải quyết việc dân sự, yêu cầu tuyên bố mất tích, quyền và nghĩa vụ của đương sự, thẩm quyền giải quyết của Tòa án, và các biện pháp bảo vệ quyền lợi trong tố tụng dân sự.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thu thập và phân tích các văn bản pháp luật liên quan như BLTTDS 2015, BLDS 2015, các nghị quyết hướng dẫn thi hành, cùng các công trình nghiên cứu khoa học, bài báo chuyên ngành về thủ tục tuyên bố mất tích.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đánh giá các quan điểm lý luận, tổng hợp các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng tại các Tòa án nhân dân tỉnh Hòa Bình, Hà Nội, Đà Nẵng và TP. Hồ Chí Minh.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập số liệu về số lượng vụ việc yêu cầu tuyên bố mất tích được thụ lý và giải quyết tại các Tòa án cấp sơ thẩm trong giai đoạn nghiên cứu, phân tích tỷ lệ giải quyết thành công, thời gian xử lý trung bình.

  • Phương pháp so sánh: So sánh quy định pháp luật và thực tiễn giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích giữa các địa phương và với các nghiên cứu trước đây để rút ra điểm mạnh, hạn chế và bài học kinh nghiệm.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các hồ sơ vụ việc dân sự về yêu cầu tuyên bố mất tích tại TAND tỉnh Hòa Bình trong vòng 3 năm gần nhất, với khoảng 150 vụ việc được phân tích chi tiết. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo tiêu chí đại diện và tính điển hình. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2020 đến 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ thụ lý và giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích tại TAND tỉnh Hòa Bình đạt khoảng 78% trong tổng số hồ sơ nộp. Thời gian trung bình để giải quyết một vụ việc là khoảng 5,5 tháng, thấp hơn so với mức trung bình 7 tháng của các vụ án dân sự thông thường.

  2. Quy định pháp luật hiện hành về thủ tục tuyên bố mất tích còn mang tính chung chung, thiếu cụ thể trong một số bước như biện pháp thông báo tìm kiếm và xác minh thông tin. Khoảng 30% hồ sơ gặp khó khăn do thiếu chứng cứ xác thực về việc đã áp dụng đầy đủ biện pháp tìm kiếm.

  3. Sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng trong quá trình giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích chưa đồng bộ, dẫn đến việc xử lý hồ sơ bị kéo dài và thiếu hiệu quả. So sánh với các địa phương như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, tỷ lệ phối hợp hiệu quả chỉ đạt khoảng 60%.

  4. Vai trò của Viện Kiểm sát trong phiên họp xét đơn yêu cầu tuyên bố mất tích được đánh giá là rất quan trọng, giúp kiểm soát tính khách quan và bảo vệ quyền lợi của người mất tích. Tuy nhiên, trong thực tế, có khoảng 15% trường hợp Viện Kiểm sát chưa tham gia đầy đủ hoặc chưa phát huy hiệu quả vai trò này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ việc quy định pháp luật còn chung chung, chưa có hướng dẫn chi tiết về thủ tục thông báo tìm kiếm và xác minh thông tin người mất tích. Điều này dẫn đến sự khác biệt trong cách áp dụng pháp luật giữa các Tòa án, gây ra sự không đồng nhất và khó khăn trong thực tiễn.

So với các nghiên cứu trước đây, kết quả nghiên cứu này cập nhật và làm rõ hơn về thực trạng áp dụng BLTTDS năm 2015, đồng thời bổ sung số liệu thực tiễn từ các địa phương có đặc điểm kinh tế - xã hội khác nhau. Việc phân tích chi tiết các bước thủ tục và vai trò của các chủ thể tố tụng giúp làm sáng tỏ những điểm cần hoàn thiện.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan, đồng thời góp phần giảm tải cho hệ thống Tòa án và tăng cường niềm tin của người dân vào công lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ thụ lý và giải quyết thành công theo từng năm, bảng so sánh thời gian giải quyết và tỷ lệ phối hợp giữa các cơ quan chức năng tại các địa phương nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về thủ tục thông báo tìm kiếm người mất tích: Cần bổ sung hướng dẫn chi tiết về các biện pháp thông báo, thời gian, hình thức đăng tải thông báo trên các phương tiện truyền thông và cơ quan chức năng. Mục tiêu tăng tỷ lệ hồ sơ đủ điều kiện thụ lý lên trên 90% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp phối hợp với TANDTC.

  2. Tăng cường phối hợp liên ngành giữa Tòa án, Viện Kiểm sát, công an và các cơ quan liên quan: Xây dựng quy trình phối hợp cụ thể, thiết lập kênh trao đổi thông tin nhanh chóng, minh bạch. Mục tiêu rút ngắn thời gian giải quyết trung bình xuống còn 4 tháng trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: TAND các cấp, Viện Kiểm sát, Bộ Công an.

  3. Đào tạo, tập huấn nâng cao năng lực cho thẩm phán và cán bộ Tòa án về thủ tục giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu, cập nhật kiến thức pháp luật mới và kỹ năng xử lý hồ sơ. Mục tiêu 100% thẩm phán cấp sơ thẩm được đào tạo trong vòng 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Luật Hà Nội, TANDTC.

  4. Xây dựng hệ thống quản lý hồ sơ điện tử và công khai thông tin về người mất tích: Áp dụng công nghệ thông tin để quản lý, tra cứu hồ sơ, đồng thời công khai thông tin tìm kiếm trên cổng thông tin điện tử của Tòa án và các cơ quan liên quan. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm, tăng tính minh bạch và hiệu quả xử lý. Chủ thể thực hiện: TANDTC phối hợp Bộ Thông tin và Truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan lập pháp: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng, hoàn thiện các văn bản pháp luật liên quan đến thủ tục tố tụng dân sự, đặc biệt là thủ tục tuyên bố mất tích.

  2. Cán bộ, thẩm phán và chuyên viên Tòa án: Tài liệu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, thủ tục và các vấn đề pháp lý liên quan, từ đó nâng cao hiệu quả giải quyết các vụ việc dân sự.

  3. Viện Kiểm sát và các cơ quan thực thi pháp luật: Giúp hiểu rõ vai trò, trách nhiệm trong quá trình giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích, đảm bảo quyền lợi của các bên liên quan được bảo vệ.

  4. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Luật và các nhà nghiên cứu pháp lý: Cung cấp tài liệu tham khảo có giá trị về lý luận và thực tiễn trong lĩnh vực tố tụng dân sự, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến quyền nhân thân và thủ tục tố tụng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Yêu cầu tuyên bố một người mất tích được giải quyết theo thủ tục nào?
    Theo quy định của BLTTDS năm 2015, yêu cầu tuyên bố một người mất tích được giải quyết theo thủ tục giải quyết việc dân sự, là một loại việc dân sự đặc thù không có tranh chấp giữa các bên.

  2. Ai có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố một người mất tích?
    Người có quyền yêu cầu là những người có quyền và lợi ích hợp pháp liên quan đến người bị yêu cầu tuyên bố mất tích, như thân nhân, người quản lý tài sản hoặc người có quyền lợi trong các quan hệ dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại, lao động.

  3. Thời gian biệt tích tối thiểu để có thể yêu cầu tuyên bố mất tích là bao lâu?
    Pháp luật quy định thời gian biệt tích liên tục ít nhất 2 năm, trong đó đã áp dụng đầy đủ các biện pháp thông báo tìm kiếm mà không có tin tức xác thực về người đó còn sống hay đã chết.

  4. Quy trình thụ lý và giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích diễn ra như thế nào?
    Tòa án thụ lý đơn yêu cầu nếu đủ điều kiện, tiến hành chuẩn bị xét đơn, tổ chức phiên họp xét đơn yêu cầu với sự tham gia của Viện Kiểm sát, sau đó ra quyết định giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích.

  5. Trường hợp người bị tuyên bố mất tích trở về thì xử lý thế nào?
    Khi người bị tuyên bố mất tích trở về hoặc có tin tức xác thực còn sống, các bên có quyền yêu cầu Tòa án hủy bỏ quyết định tuyên bố mất tích theo thủ tục dân sự riêng biệt, không phải thủ tục tái thẩm.

Kết luận

  • Thủ tục giải quyết yêu cầu tuyên bố một người mất tích là một loại việc dân sự đặc thù, có vai trò quan trọng trong bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan.
  • Quy định pháp luật hiện hành đã có nhiều tiến bộ, song vẫn còn tồn tại những hạn chế về tính cụ thể và đồng bộ trong thực tiễn áp dụng.
  • Thực trạng giải quyết yêu cầu tuyên bố mất tích tại các Tòa án cấp sơ thẩm cho thấy cần tăng cường phối hợp liên ngành và nâng cao năng lực cán bộ.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo và ứng dụng công nghệ thông tin nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết các vụ việc liên quan.
  • Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà hoạch định chính sách, cán bộ Tòa án, Viện Kiểm sát và các nhà nghiên cứu pháp lý trong lĩnh vực tố tụng dân sự.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần xem xét, tiếp thu các kiến nghị để hoàn thiện quy định pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi, đồng thời tổ chức các chương trình đào tạo và xây dựng hệ thống quản lý hồ sơ điện tử phù hợp.