Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, tranh chấp về hôn nhân và gia đình (HN&GĐ) ngày càng trở nên phổ biến và phức tạp, ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định của gia đình và xã hội. Theo ước tính, các vụ việc tranh chấp HN&GĐ chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số các vụ án dân sự tại các Tòa án nhân dân (TAND) trên toàn quốc, đặc biệt tại các tỉnh như Phú Thọ. Việc xác định thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ của TAND là một vấn đề pháp lý quan trọng, có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả giải quyết vụ án, quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan.

Luận văn tập trung nghiên cứu thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ của TAND tại tỉnh Phú Thọ trong giai đoạn từ năm 2020 đến năm 2022. Mục tiêu chính là làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về thẩm quyền, đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật, nhận diện những hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp HN&GĐ tại các TAND. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng dân sự (TTDS) và nâng cao chất lượng xét xử các vụ án HN&GĐ, từ đó bảo vệ quyền lợi của các bên, đặc biệt là các đối tượng yếu thế như trẻ em.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết pháp lý chủ đạo: lý thuyết về thẩm quyền tư pháp và lý thuyết về giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình. Lý thuyết thẩm quyền tư pháp giúp xác định phạm vi, giới hạn và căn cứ pháp lý để TAND có quyền xem xét, giải quyết các tranh chấp. Lý thuyết giải quyết tranh chấp HN&GĐ tập trung vào đặc điểm, bản chất của các tranh chấp phát sinh từ quan hệ hôn nhân, huyết thống và nuôi dưỡng.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: tranh chấp hôn nhân và gia đình, thẩm quyền giải quyết tranh chấp, thẩm quyền theo cấp TAND (cấp huyện, cấp tỉnh), thẩm quyền theo loại tranh chấp (ly hôn, chia tài sản, nuôi con, xác định cha mẹ con, cấp dưỡng, sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản, mang thai hộ vì mục đích nhân đạo), và các điều kiện bảo đảm thực hiện thẩm quyền.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể như:

  • Phương pháp thu thập số liệu: thu thập dữ liệu thực tiễn từ hồ sơ án, phiên tòa tại các TAND cấp huyện và cấp tỉnh tỉnh Phú Thọ trong giai đoạn 2020-2022.
  • Phương pháp quan sát: nghiên cứu hồ sơ án, theo dõi quá trình xét xử các vụ án tranh chấp HN&GĐ.
  • Phương pháp so sánh: so sánh quy định pháp luật cũ và mới, so sánh thực tiễn áp dụng pháp luật giữa các TAND khác nhau.
  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: đánh giá các quy định pháp luật, phân tích các trường hợp thực tiễn để rút ra kết luận.
  • Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hàng trăm vụ án tranh chấp HN&GĐ được thụ lý tại TAND tỉnh Phú Thọ, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất nhằm đảm bảo tính đại diện cho các loại tranh chấp phổ biến.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phạm vi thẩm quyền của TAND cấp huyện và cấp tỉnh được mở rộng rõ rệt: TAND cấp huyện có thẩm quyền giải quyết sơ thẩm hầu hết các tranh chấp HN&GĐ, chiếm khoảng 85% số vụ án tại địa phương. TAND cấp tỉnh chủ yếu giải quyết các tranh chấp có yếu tố nước ngoài, tài sản ở nước ngoài hoặc các vụ án phức tạp, chiếm khoảng 15%.

  2. Thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ theo loại việc được quy định chi tiết: Các tranh chấp phổ biến như ly hôn, chia tài sản chung, nuôi con, xác định cha mẹ con, cấp dưỡng đều thuộc thẩm quyền của TAND theo thủ tục TTDS. Ví dụ, tranh chấp về nuôi con sau ly hôn chiếm khoảng 40% trong tổng số vụ án HN&GĐ.

  3. Thực tiễn áp dụng pháp luật còn tồn tại nhiều vướng mắc: Khoảng 30% vụ án gặp khó khăn trong việc xác định thẩm quyền do các quy định pháp luật chưa thống nhất hoặc chưa rõ ràng, đặc biệt là các tranh chấp liên quan đến xác định cha mẹ con, sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản và mang thai hộ vì mục đích nhân đạo.

  4. Ý chí của đương sự đóng vai trò quan trọng trong xác định thẩm quyền: Theo quy định, đương sự có quyền lựa chọn TAND hoặc cơ quan khác để giải quyết tranh chấp, tuy nhiên trong một số trường hợp pháp luật có thể áp đặt thẩm quyền nhằm bảo vệ quyền lợi của bên yếu thế, đặc biệt là trẻ em.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trong xác định thẩm quyền là do sự chưa đồng bộ giữa Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014 và Bộ luật Tố tụng Dân sự năm 2015, cũng như thiếu các văn bản hướng dẫn thi hành cụ thể. So với các nghiên cứu trước đây tập trung ở các địa bàn khác như Hà Nội, Sơn La, Lạng Sơn, nghiên cứu này cung cấp cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn về thực tiễn tại tỉnh Phú Thọ, nơi có đặc thù về kinh tế - xã hội và mức độ phát sinh tranh chấp HN&GĐ cao.

Việc áp dụng các biểu đồ phân tích tỷ lệ các loại tranh chấp theo từng năm, bảng so sánh quy định pháp luật cũ và mới, cũng như sơ đồ mô tả thẩm quyền theo cấp TAND sẽ giúp minh họa rõ nét hơn các kết quả nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò của TAND trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực xét xử.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định tại Bộ luật Tố tụng Dân sự và Luật Hôn nhân và Gia đình để đảm bảo tính thống nhất, rõ ràng, đặc biệt về các tranh chấp liên quan đến xác định cha mẹ con, sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản và mang thai hộ. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường đào tạo, nâng cao trình độ chuyên môn cho cán bộ TAND: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về pháp luật HN&GĐ và kỹ năng xét xử các vụ án liên quan nhằm nâng cao năng lực xác định và thực hiện thẩm quyền. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: TAND Tối cao, các TAND địa phương.

  3. Xây dựng hệ thống hướng dẫn áp dụng pháp luật thống nhất: Ban hành các nghị quyết, hướng dẫn thi hành cụ thể về thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ, đặc biệt trong các trường hợp phức tạp hoặc có yếu tố nước ngoài. Thời gian: 6-12 tháng. Chủ thể: Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao.

  4. Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan tư pháp và hỗ trợ pháp lý: Phát huy vai trò của Viện kiểm sát, luật sư, công chứng viên trong việc hỗ trợ thu thập chứng cứ, bảo đảm quyền lợi cho các bên, đặc biệt là người yếu thế như trẻ em. Thời gian: liên tục. Chủ thể: TAND, Viện kiểm sát, các tổ chức hành nghề luật sư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, thẩm phán TAND các cấp: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ, áp dụng pháp luật chính xác và hiệu quả trong xét xử.

  2. Luật sư và chuyên gia pháp lý: Hỗ trợ tư vấn, tham gia tố tụng và bảo vệ quyền lợi khách hàng trong các vụ án HN&GĐ.

  3. Nhà nghiên cứu, giảng viên luật: Cung cấp tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật tố tụng dân sự và pháp luật hôn nhân gia đình, phục vụ giảng dạy và nghiên cứu.

  4. Các cơ quan quản lý nhà nước và hoạch định chính sách: Là cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến giải quyết tranh chấp HN&GĐ, góp phần cải cách tư pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ của TAND được xác định như thế nào?
    Thẩm quyền được xác định dựa trên loại tranh chấp, cấp TAND và địa điểm cư trú của đương sự. Ví dụ, TAND cấp huyện giải quyết sơ thẩm hầu hết các tranh chấp HN&GĐ, trừ các trường hợp có yếu tố nước ngoài hoặc tài sản ở nước ngoài thuộc thẩm quyền TAND cấp tỉnh.

  2. Đương sự có quyền lựa chọn TAND để giải quyết tranh chấp không?
    Có, đương sự có quyền lựa chọn TAND hoặc cơ quan khác để giải quyết tranh chấp HN&GĐ, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác nhằm bảo vệ quyền lợi của bên yếu thế như trẻ em.

  3. Các tranh chấp về sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản được giải quyết thế nào?
    Theo Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, các tranh chấp về sinh con bằng kỹ thuật hỗ trợ sinh sản, mang thai hộ vì mục đích nhân đạo thuộc thẩm quyền giải quyết của TAND theo thủ tục tố tụng dân sự.

  4. Khi nào TAND cấp tỉnh giải quyết tranh chấp HN&GĐ?
    TAND cấp tỉnh giải quyết các tranh chấp không thuộc thẩm quyền của TAND cấp huyện, các vụ án có yếu tố nước ngoài, tài sản ở nước ngoài hoặc các vụ án phức tạp, có nhiều đương sự hoặc khi có yêu cầu chuyển vụ án.

  5. Làm thế nào để khắc phục tình trạng tranh chấp thẩm quyền giữa các TAND?
    Cần có hướng dẫn pháp lý thống nhất, tăng cường đào tạo cán bộ, nâng cao phối hợp giữa các cơ quan tư pháp và áp dụng các quy định pháp luật rõ ràng, minh bạch để hạn chế tranh chấp thẩm quyền.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ bản chất, phạm vi và điều kiện xác định thẩm quyền giải quyết tranh chấp HN&GĐ của TAND tại tỉnh Phú Thọ.
  • Đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật, chỉ ra các hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn xét xử.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực xét xử nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp HN&GĐ.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn và khoa học, góp phần cải cách tư pháp và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo gồm hoàn thiện pháp luật, đào tạo chuyên môn, xây dựng hướng dẫn áp dụng và tăng cường phối hợp liên ngành.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp HN&GĐ tại TAND, góp phần xây dựng xã hội công bằng, văn minh và phát triển bền vững!